واکاوی تاب‌آوری صنعت خودرو ایران در برابر تحریم‌

 در ادبیات اقتصادی، صنعت خودرو همواره به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین صنایع تولیدی شناخته می‌شود؛ صنعتی که وابستگی شدید به زنجیره‌های تأمین گسترده، فناوری‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری‌های کلان دارد.

تجربه جهانی نشان داده است که حتی در کشور‌هایی با بالاترین سطح توسعه صنعتی، کوچک‌ترین اختلال در حلقه‌های زنجیره تأمین می‌تواند غول‌های خودروسازی را زمین‌گیر کند.

در چنین بستری، افزایش تولید در ایران‌خودرو طی سال‌های اخیر—با وجود فشار تحریم‌ها، محدودیت‌های مالی و بحران‌های ارزی—نه تنها یک خبر صنعتی، بلکه یک شاخص مهم از تاب‌آوری اقتصادی ایران به شمار می‌رود.

نمونه ژاپن: آسیب‌پذیری حتی در قله فناوری

ژاپن، سومین اقتصاد بزرگ دنیا و خانه برندهایی، چون تویوتا، هوندا و نیسان، نمونه بارزی از حساسیت صنعت خودرو به زنجیره تأمین است. در سال ۲۰۱۱، زلزله و سونامی توهوکو موجب شد بسیاری از تأمین‌کنندگان قطعات ژاپنی از کار بیفتند. نتیجه؟ تولید تویوتا در کمتر از یک ماه بیش از ۴۰ درصد کاهش یافت.

همین پدیده در دوران همه‌گیری کووید-۱۹ تکرار شد. کمبود جهانی تراشه‌های نیمه‌هادی سبب شد کارخانه‌های تویوتا، نیسان و مزدا موقتاً خطوط تولید خود را متوقف کنند. این در حالی بود که ژاپن نه‌تنها تحریم اقتصادی نداشت، بلکه دسترسی آزاد به بازار‌ها و منابع مالی جهانی داشت؛ بنابراین تجربه ژاپن نشان داد که حتی در اوج فناوری و سرمایه‌گذاری، زنجیره تأمین خودرو یک موجودیت بسیار شکننده است.

تجربه آمریکا و اروپا: بحران تراشه و توقف تولید

در ایالات متحده و اروپا نیز کمبود تراشه‌های الکترونیکی در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ صنعت خودرو را فلج کرد. شرکت‌هایی مانند جنرال موتورز، فورد و فولکس‌واگن ناچار شدند هزاران خودرو نیمه‌تمام را در انبار‌ها نگه دارند، چرا که نبود تنها یک قطعه الکترونیکی کوچک اجازه تکمیل محصول را نمی‌داد. براساس گزارش انجمن خودروسازان اروپا، تولید جهانی خودرو در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۰ میلیون دستگاه کمتر از پیش‌بینی‌ها بود.

این رویداد، بار دیگر اهمیت شکنندگی زنجیره‌های تأمین جهانی را آشکار کرد؛ زنجیره‌ای که با اختلالی کوچک می‌تواند موتور بزرگ‌ترین اقتصاد‌های صنعتی را متوقف کند.

تاثیرات شوک‌های جهانی بر تولید خودرو در سال‌های اخیر

کشور نوع شوک کاهش یا تغییر تولید دسترسی به بازار جهانی نتیجه

ژاپن (۲۰۱۱) زلزله و سونامی -۴۰ ٪ در یک ماه آزاد افت شدید تولید تویوتا

ژاپن (۲۰۲۰–۲۱) کمبود تراشه در کرونا -۱۵ ٪ در یک سال آزاد تعطیلی موقت خطوط تولید

آمریکا/اروپا (۲۰۲۰–۲۱) کمبود تراشه در کرونا -۲۰ ٪ در یک سال آزاد کاهش میلیون‌ها دستگاه

ایران (تحریم‌های ۲۰۱۸–۲۰۲۳) تحریم مالی و ارزی رشد +۲۰ ٪ در ۲۰۲۱–۲۰۲۳ بسیار محدود افزایش تولید با بومی‌سازی و فشار

ایران: افزایش تولید در میان تحریم و محدودیت

حال اگر این شرایط را با ایران مقایسه کنیم، تصویر قابل‌تأملی پدیدار می‌شود. ایران‌خودرو و سایر خودروسازان داخلی در سال‌های اخیر با موانعی مواجه بوده‌اند که در مقیاس جهانی کم‌نظیر است:

• تحریم‌های بانکی و مالی: که دسترسی به تأمین‌کنندگان خارجی و پرداخت‌های بین‌المللی را بسیار دشوار کرده است.

• محدودیت‌های واردات: به‌ویژه در حوزه قطعات حساس الکترونیکی، که ناچار به بومی‌سازی یا یافتن مسیر‌های غیررسمی شده است.

• نوسان شدید ارزی: که هزینه‌های واردات را به‌شدت بالا برده است.

• بحران انرژی داخلی: شامل قطعی‌های برق و گاز در فصل‌های اوج مصرف، که خط تولید را تهدید می‌کند.

با وجود این، گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد تولید خودرو در ایران روندی افزایشی داشته و ایران‌خودرو توانسته است بخشی از عقب‌ماندگی‌های گذشته را جبران کند. این دستاورد، اگر در چارچوب تجربه جهانی سنجیده شود، قابل‌توجه و حتی استثنایی است.

تحلیل تطبیقی: چرا باید این دستاورد دیده شود؟

یک. مقایسه با ژاپن و آمریکا: همان‌گونه که دیده شد، در اقتصاد‌هایی آزاد و پیشرفته، تنها یک بحران تراشه یا یک حادثه طبیعی می‌تواند تولید غول‌های صنعتی را تا مرز توقف کامل ببرد. در ایران اما، با وجود تحریم‌های فراگیر، تولید نه‌تنها متوقف نشده بلکه رشد هم کرده است.

دو. تجربه بومی‌سازی: خودروسازان ایرانی ناچار به ارتقای توان داخلی در تولید قطعات حساس شده‌اند؛ هرچند کیفیت هنوز جای کار دارد، اما توانمندی در مدیریت زنجیره تأمین داخلی یکی از پیامد‌های مثبت تحریم‌ها بوده است.

سه. تاثیر بر تاب‌آوری اقتصادی: در شرایطی که بسیاری از صنایع دیگر تحت فشار قرار گرفتند، خودروسازی توانست با حفظ اشتغال گسترده (بیش از ۴۰۰ هزار شغل مستقیم) نقش ضربه‌گیر اجتماعی ایفا کند.

چهار. سیگنال برای سرمایه‌گذاری: افزایش تولید در این شرایط نشان می‌دهد ظرفیت‌های پنهان و بالفعل در اقتصاد ایران هنوز قابل بهره‌برداری است، مشروط بر اصلاح سیاست‌های کلان و بهبود شرایط رقابتی.

چالش‌ها و نقد‌های باقی‌مانده

البته این دستاورد به‌معنای نبود هرگونه مشکلی نیست. انتقاد‌ها نسبت به کیفیت پایین، قیمت‌گذاری دستوری، انحصار بازار و زیان انباشته همچنان به‌جا و جدی‌اند. اما نکته اساسی این است که دستاورد افزایش تولید در چنین شرایطی نباید نادیده گرفته شود. این تجربه باید مبنای یک سیاست‌گذاری نوین قرار گیرد: استفاده از ظرفیت داخلی در کنار باز شدن مسیر‌های رقابتی و اصلاح ساختار قیمت‌گذاری.

پنج – تقابل وزارت صمت با ایران خودرو بعد از خصوصی سازی و استمرار تاکید بر قیمت گذاری دستوری – منوط کردن هرگونه حمایت به تبعیت از سیاست‌های ابلاغی (مصوبه شورای معاون وزارتخانه) – استمرار زیان و کاهش تولید سایپا که تحت مدیریت دولت همچنان قراردارد یک پیام مشخص دارد صنعت خودرو زیر ظلم وبار تحریم کمر خم کرده و لی همچنان تلاش می‌کند تا استوار بماند به گونه‌ای که مثلا ایران خودرو با مدیریت بخش خصوصی رشد تولید ۱۶ درصدی را در ۱۵ روز فروردین امسال تجربه کرده است لذا وزارت صمت باید به جای مانع تراشی حامی باشد.

نتیجه‌گیری

تجربه جهانی نشان می‌دهد که حتی اقتصاد‌های پیشرفته با زنجیره‌های تأمین حساس، در برابر بحران‌ها بسیار آسیب‌پذیرند. در این میان، توانایی ایران‌خودرو برای افزایش تولید در اوج فشار‌های تحریم و محدودیت، نه یک رخداد عادی، بلکه یک نشانه بارز از تاب‌آوری و ظرفیت بالقوه صنعت خودروی ایران است.

این نکته باید در مرکز توجه قرار گیرد: اگر ژاپن با کوچک‌ترین اختلال متوقف می‌شود، پس تداوم و رشد تولید در ایران، علی‌رغم فشار‌های بی‌سابقه، خود یک دستاورد صنعتی و ملی است—هرچند هنوز مسیر طولانی تا رقابت جهانی باقی مانده باشد.

تسنیم