مرز هوای پاک و ناسالم کجاست؟

آستانه ورود به هوای «ناپاک» و «ناسالم» در تهران تحت تاثیر به روز نشدن استانداردهای تعیین شاخص کیفیت هوا در ایران طی 6 سال گذشته، موجب شده بخشی از حجم آلودگی هوا در شهرها، مجاز شناخته شود. این موضوع سبب شده در تهران، وضعیت قرمز هوا با 18 درصد ذرات معلق بیشتر از حد مجاز جهانی، اعلام و به تهدید بیشتر سلامت شهروندان منجر شود. در حال حاضر آستانه تنزل کیفیت هوا از حالت «پاک» در استاندارد بین‌المللی، با غلظت کمتری از حدمجاز ذرات معلق در ایستگاه‌های تهران، رخ می‌دهد و در نتیجه هوا در پایتخت دیرتر از آنچه استاندارد مرجع تعیین کرده است، ناپاک اعلام می‌شود. به گزارش «دنیای اقتصاد»، مشخصات کلی شاخص کیفیت هوای شهر تهران (AQI) در تهران با شاخص متناظر بین‌المللی خود که مورد استفاده بسیاری از کشورها است، یکسان بوده و شامل 6سطح است که بر اساس غلظت پنج نوع آلاینده هوا تعیین می‌شود. میزان ذرات آلاینده هوای شهرها در این شاخص بر حسب غلظت (میکروگرم بر مترمکعب) اندازه‌گیری شده و مبنای محاسبه شاخص کیفیت هوا قرار می‌گیرد. به این ترتیب میزان غلظت دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد، مونوکسید کربن، ازن و ذرات معلق که در دو دسته ذرات با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون (PM2/ 5) و ذرات با قطر کوچک‌تر از 10 میکرون (PM 10) دسته‌بندی می‌شود، تعیین‌کننده شاخص کیفیت هوا است. در این بین ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون که عامل اصلی انتشار آنها منابع متحرک (خودروها) و نیز در برخی از اقلیم‌ها گرد و غبار است، آلاینده اصلی هوای تهران محسوب می‌شود که کاهش آن با توجه به آثار زیانباری که بر سلامت شهروندان دارد، به چالش اصلی مدیریت شهری تبدیل شده است.

سطح‌بندی شاخص مذکور نیز با استاندارد بین‌المللی منطبق است، به این معناکه اگر نمره شاخص بین صفر تا 50 باشد، کیفیت هوا «پاک» اعلام می‌شود. اگر این نمره 51 تا 100 باشد، در ایران از چنین وضعیتی به‌عنوان هوای «سالم» یاد می‌شود و در استانداردهای مبنای بین‌المللی «متوسط» خوانده می‌شود. همچنین در صورتی که شاخص کیفیت هوا با افزایش آلاینده‌ها به عددی بین 101 تا 150 برسد، وضعیت هوا «ناسالم برای گروه‌های حساس» خواهد بود و در زمانی که این عدد بین 151 تا 200 باشد، هوای شهر «ناسالم برای عموم شهروندان» اعلام می‌شود. تجاوز نمره شاخص کیفیت هوا از 200 تا حداکثر 300 با عنوان «بسیار ناسالم» شناخته می‌شود و در صورتی که این عدد از 300 فراتر رود، در دنیا با عنوان «پرخطر» و در ایران با اصطلاح «خطرناک» به شهروندان اعلام می‌شود.

نمره شاخص کیفیت هوا بر اساس غلظت آلاینده‌های هوا مشخص می‌شود اما میان غلظت‌های مجاز در هر سطح از وضعیت هوا میان استاندارد به‌روز بین‌المللی با استانداردی که طی 6 سال گذشته در پایتخت و دیگر شهرهای ایران مبنای محاسبه بوده، ناهمخوانی آشکاری وجود دارد؛ به این معنا که آستانه ورود به هوای «ناپاک (سالم)» و نیزآستانه ورود به هوای «ناسالم برای عموم جامعه» طبق استانداردهای بین‌المللی، در فرآیند کیفیت‌سنجی هوای پایتخت به منزله «آلودگی مجاز» شناخته می‌شود.

در حال حاضر عددی که توسط مرجع کنترل کیفیت هوای تهران به‌عنوان سقف مجاز غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 5/ 2 میکرون برای اعلام شاخص کیفیت هوای «پاک» و «سالم» مبنای محاسبه قرار دارد، تفاوت معناداری با استاندارد بین‌المللی دارد، به این ترتیب که آستانه ناپاک شدن هوا و تنزل به وضعیت «سالم» در استاندارد بین‌المللی، در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوای پایتخت به‌عنوان هوای «پاک» اعلام می‌شود. همچنین میزانی از غلظت ذرات آلاینده هوا که شاخص را از حالت «ناسالم برای گروه‌های حساس» به حالت «ناسالم برای عموم جامعه» تغییر می‌دهد، در کیفیت‌سنجی هوای تهران که کار مشترکی میان شهرداری تهران و سازمان حفاظت محیط زیست است، همچنان به‌عنوان حد مجاز غلظت برای شاخص «ناسالم برای گروه‌های حساس جامعه» تلقی می‌شود.

سامانه برخطی با عنوان «Air Now» وجود دارد که نقش حسابگر و محاسبه‌کننده شاخص کیفیت هوا را ایفا می‌کند و در بسیاری از کشورهای دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سامانه به نحوی طراحی شده که حتی مردم عادی می‌توانند با ورود به آن از شاخص کیفیت هوای شهر خود بر اساس استاندارد بین‌المللی مطلع شوند. این سامانه شاخص کیفیت هوا را براساس غلظت 5 ذره آلاینده هوا اعلام می‌کند و می‌توان از یکسو با ارائه شاخص، از حد مجاز غلظت آلاینده‌ها مطلع شد و از سوی دیگر با ارائه غلظت آلاینده‌ها که به وسیله دستگاه‌های سنجش اندازه‌گیری شده، شاخص کیفیت هوا را اعلام کرد. سامانه مذکور اکنون به مرجع  معتبر محاسبه‌کننده کیفیت هوای شهرها تبدیل شده است.  از طرفی منبع تعیین و مرجع محاسبه شاخص کیفیت هوای تهران مطابق آنچه در سایت رسمی شرکت کنترل کیفیت هوا و گزارش‌های سیاهه آلودگی هوای سالانه این شرکت درج شده، استاندارد سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) است. البته اگرچه مرجع استانداردی که اکنون توسط مرجع کنترل کیفیت هوای تهران استفاده می‌شود، استاندارد این سازمان است، اما این استاندارد 6 سال قبل بر اساس نسخه 2012 استاندارد سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا ترجمه، تصویب و به مرجع کنترل کیفیت هوا ابلاغ شده است. نکته قابل توجه این است که در سایت رسمی سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا یکی از رفرنس‌هایی که به‌عنوان منابعی که این سازمان بر اساس آن استانداردهای خود را تعریف کرده است، همان سامانه «Air Now» است.

در این سامانه آستانه هوای ناپاک (سالم) که نتیجه عبور کیفیت هوا از عدد 50 به 51 است، وضعیتی است که درآن غلظت ذرات آلاینده با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون از 12 میکروگرم بر مترمکعب بیشتر می‌شود. به عبارت دیگر از نظر این سامانه زمانی که غلظت ذرات با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون در هوا به 1/ 12 میکروگرم بر مترمکعب می‌رسد، هوا از حالت «پاک» به وضعیت «ناپاک (سالم)» تنزل می‌کند. این در حالی است که در تهران آستانه هوای ناپاک بر اساس حداقل غلظت 5/ 15 میکروگرم بر مترمکعب ذرات با قطر کمتر از 5/ 2 میکرون در هوا، تعریف شده است. به عبارت دیگر در تهران نوعی «آلودگی مجاز» در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا وجود دارد، به این معنا که غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از 5/ 2 میکرون در بازه 12 تا 4/ 15 میکروگرم بر مترمکعب از نظر ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوای پایتخت جزو هوای پاک شناخته می‌شود؛ در حالی که این میزان ذرات غلظت طبق استاندارد جهانی در سطح هوای ناپاک با شاخص 51 تا 100 منظور می‌شود.

همچنین آستانه ورود شاخص کیفیت هوا به حالت «ناسالم برای عموم جامعه» طبق استاندارد بین‌المللی در ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوای تهران صرفا برای گروه‌های حساس جامعه نظیر زنان، کودکان و بیماران قلبی ناسالم اعلام می‌شود. در استاندارد بین‌المللی زمانی که غلظت ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون از 4/ 55 میکروگرم بر مترمکعب بیشتر می‌شود، نشانگر شاخص کیفیت هوا، وضعیت «ناسالم برای عموم جامعه» را اعلام می‌کند. این در حالی است که غلظت مجاز این آلاینده در مرز تنزل شاخص از «ناسالم برای گروه‌های حساس» به «ناسالم برای عموم جامعه» در ایران، دقیقا 10 میکروگرم بر مترمکعب بیشتر است. در واقع در پایتخت و دیگر شهرها، زمانی که غلظت ذرات معلق کمتر از 5/ 2 میکرون از 4/ 65 میکروگرم بر مترمکعب بیشتر شود، هوا را برای عموم جامعه ناسالم و شاخص را در وضعیت قرمز اعلام می‌کنند.

علت ثبت «آلودگی مجاز» در تهران

بررسی‌های «دنیای اقتصاد»‌ نشان می‌دهد آنچه باعث شده در کیفیت‌سنجی هوای تهران نوعی آلودگی مجاز وجود داشته باشد و خطوط قرمز استانداردهای بین‌المللی جابه‌جا شود و در نتیجه غلظت مجاز آلاینده‌ها بیشتر باشد، قدیمی بودن استانداردی است که مبنا قرار گرفته است. استاندارد مبنا در ایران را شورای عالی محیط‌زیست در سال 90 تعیین کرده و کارشناسان اعلام می‌کنند این استاندارد نسخه 2012 استاندارد سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا (EPA) است. این در حالی است که بر اساس تحقیق گروه اقتصاد بین‌الملل «دنیای اقتصاد» از استاندارد روز سازمان حفاظت محیط زیست آمریکا و سامانه «Air Now» که مرجع بسیاری از شهرهای دنیا است، با توجه به روند افزایش ذرات آلاینده در هوا و تشدید آثار مخرب این ذرات بر سلامت جسمی و روانی انسان‌ها، حد مجاز ذرات آلاینده در هوا به‌طور مرتب در حال کاهش است؛ به این معنا که هدف از این استاندارد بین‌المللی این است که کیفیت هوا را همواره با کمترین حد غلظت ذرات آلاینده، در وضعیت «ناپاک» اعلام کند. به واسطه این نحوه کیفیت‌سنجی هوا تکالیف مسوولان محیط زیست، مدیران شهری و دولت‌ها نیز برای مقابله با آلودگی هوا به مراتب سخت‌تر می‌شود و در نهایت منافع این نوع اعلام شاخص و مقابله با آلودگی هوا عاید شهروندان خواهد شد. با این وجود نسخه استاندارد شاخص کیفیت هوا در ایران قدیمی و نیازمند به‌روزرسانی است. نسخه قدیمی کنونی یک خطر جدی برای سلامت پایتخت‌نشینان دارد، چراکه وضعیتی که هوا ناپاک است را به‌عنوان هوای پاک اعلام می‌کند و از آن مهم‌تر، آستانه اعلام وضعیت قرمز در سامانه بین‌المللی کیفیت هوا در ایران به سمت آلودگی بیشتر جابه‌جا شده است. این تشخیص نادرست درباره وضعیت قرمز کیفیت هوا همچنین موجب شده اقدامات سختگیرانه در شهر دیرتر از زمان مورد نیاز رخ دهد.

در سال‌های گذشته زمانی که شاخص کیفیت هوای تهران از 150 واحد بیشتر و وضعیت قرمز می‌شد، محدودیت‌های بیشتری برای تردد خودروها به‌عنوان اصلی‌ترین منبع انتشار ذرات معلق در هوای تهران برای مناطق مرکزی شهر منظور می‌شد. به‌عنوان مثال محدوده اجرای طرح زوج و فرد به کل شهر تسری می‌یافت و مدارس نیز تعطیل می‌شد. بنابراین اگر استاندارد مبنای کنونی را با استاندارد بین‌المللی تطبیق دهیم، اقدامات سختگیرانه برای کاهش روزهای وضعیت قرمز هوا، در روزهای بیشتری از سال اعمال خواهد شد، چراکه قطعا در صورت تطبیق، تعداد روزهای ناسالم پایتخت بیش از آماری است که اکنون  اعلام می‌شود.  به گزارش «دنیای اقتصاد»، در 195 روز سپری شده از سال جاری، هیچ روز ناسالم برای عموم جامعه در تهران ثبت نشده و در مقابل 21 روز ناسالم برای گروه‌های حساس، 164 روز سالم و 10 روز پاک وجود داشته است. این در حالی است که اگر استاندارد محاسبه شاخص کیفیت هوا بر اساس نسخه روز دنیا بازنگری شود، حتما حد مجاز آلاینده‌ها تغییر خواهد کرد و آمار روزهای ناسالم در پایتخت که نیازمند تدابیر ویژه است، افزایش خواهد یافت. از آنجاکه وارد نیمه آلوده‌تر سال در تهران شده‌ایم لازم است شورای عالی محیط زیست استاندارد خود را که اکنون کیفیت هوا را بر اساس آن می‌سنجد، با نسخه روز دنیا تطبیق دهد و به مرجع کنترل کیفیت هوای شهر ابلاغ کند. از سوی دیگر با توجه به آغاز همکاری مشترک ایران و جایکا (سازمان همکاری‌های بین‌الملل ژاپن) در زمینه سنجش آلودگی هوا که قرار است تا چهار سال آینده ادامه داشته باشد، بهتر است تکلیف حد مجاز غلظت آلاینده‌ها قبل از دامنه‌دار شدن سنجش آلودگی با تجهیزات جدید، یک‌بار مورد بازبینی قرار بگیرد و با استانداردهای روز منطبق شود.

لزوم توسعه ایستگاه‌های سنجش

ماموریت فوری دیگری که بر عهده شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران است، توسعه ایستگاه‌های سنجش در تمام سطح شهر است. در حال حاضر این شرکت 21 ایستگاه در تهران دارد و این در حالی است که در برخی مناطق دو ایستگاه وجود دارد اما مناطق 5، 17 و 12 که به واسطه قرار‌گیری بازار، یکی از مهم‌ترین و پرترددترین مناطق پایتخت به شمار می‌رود، هیچ ایستگاه سنجشی ندارند. از طرفی با توجه به گستردگی برخی از مناطق تهران، یک ایستگاه در هر منطقه کفایت نمی‌کند و نمی‌تواند معرف کیفیت واقعی آن منطقه باشد. هر چند مجموع ایستگاه‌های شرکت کنترل کیفیت هوا و سازمان حفاظت محیط زیست به 43 ایستگاه می‌رسد اما مرجع رسمی سنجش آلودگی هوا در تهران، شرکت وابسته به شهرداری تهران است که باید در این زمینه تجهیزات خود را توسعه دهد تا شاخصی که اعلام می‌کند، منعکس‌کننده وضعیت واقعی هوای هر منطقه باشد.

07-01

مخرب «اعصاب» در شهرهای آلوده

دنیای اقتصاد: در میان طیف گسترده آلودگی‌ها،«آلودگی هوا» بیشترین اثر بر جوامع انسانی را دارد. در سال‌های اخیر نگرانی‌ها درخصوص روند افزایش‌ آلودگی‌ هوا شدت یافته است. بر اساس گزارش «سازمانی جهانی بهداشت (WHO)»، سالانه از هر 9 مرگ و میر یک مورد ناشی از آلودگی هوا است. این نوع آلودگی هر ساله جان بیش از 3 میلیون انسان را در جهان می‌گیرد. گرچه بیشترین خطر متوجه گروه‌های خاص – همچون سالمندان، کودکان،‌ زنان باردار و... – است اما آلودگی هوا بر همه مناطق، گروه‌های اجتماعی و سنی اثرات ناگوار دارد. به گزارش «سازمان جهانی بهداشت»، شهروندانی که در مناطق آفریقا، آسیا و خاورمیانه زندگی می‌کنند به مراتب هوای آلوده‌تری را نسبت به مناطق دیگر دنیا تنفس می‌کنند. بر اساس آخرین آمارهای پایگاه داده‌ای کیفیت هوای شهری، 98 درصد از شهرهایی که در کشورهای کم‌درآمد یا با درآمد متوسط قرار دارند (و جمعیتی بالای 100 هزار نفر دارند)، استانداردهای دستورالعمل کیفیت هوای «سازمان جهانی بهداشت» را ندارند، نرخی که در کشورهای با درآمد بالا در سطح 56 درصد قرار دارد. بر این اساس، بیش از 80 درصد از جمعیت در شهرهایی زندگی می‌کنند که سطح کیفیت هوا پایین‌تر از استانداردهای «سازمان جهانی بهداشت» است.  نتایج تحقیقات معتبر علمی بیانگر آن است که آلودگی هوا از راه‌های مختلف سلامتی‌ انسان‌ها را تهدید می‌کند. از بیماری‌های جزئی فیزیکی و روانی تا بیماری‌های سخت و حتی مرگ، عواقب ناشی از آلودگی هوا است. به تازگی مطالعه‌ای صورت گرفته است که نشان می‌دهد آلودگی هوا اثرات مخربی بر سیستم مرکزی اعصاب که وظیفه کنترل الگوی تنفس و خواب را بر عهده دارد، می‌گذارد. بر اساس یافته‌های محققان، فارغ از اثرات ناگواری که آلودگی هوای ناشی از ترافیک بر سیستم تنفس دارد، این آلودگی‌ها موجب اختلال در خواب افراد می‌شود. آلودگی هوای مربوط به ترافیک که عمدتا از جنس دی‌اکسید نیتروژن  (NO2) است، باعث کاهش کارآیی خواب – معیاری که به‌صورت درصد زمان‌هایی که در بستر خواب هستید در مقایسه با زمان‌های بیداری تعریف می‌شود – و افزایش زمان‌های بیداری در بستر خواب می‌شود. مارتا‌ای بیلینگز، استادیار رشته پزشکی در دانشگاه واشنگتن، در این رابطه می‌گوید: «بر اساس این مطالعه، به‌طور معمول سطوح آلودگی تجربه شده نه‌تنها موجب بیماری‌های قلبی و تنفسی می‌شود، بلکه بر کیفیت خواب افراد نیز اثرات منفی می‌گذارد.» او در ادامه می‌افزاید: «این اثر احتمالا به این خاطر است که آلودگی هوا موجب تحریک، تورم و گرفتگی قسمت فوقانی دستگاه تنفسی شده و همچنین ممکن است بر سیستم مرکزی عصبی و مغز که الگوهای تنفسی و خواب را کنترل می‌کنند، تاثیرگذار باشد.»

07-02

در این مطالعه، نزدیک به 88 درصد از افرادی که شرکت کردند کیفیت خواب پایینی داشتند و حدود 11 درصد نیز نزدیک به 60 دقیقه در زمانی که در بستر بودند، بیدار می‌ماندند. به‌علاوه، احتمال داشتن کیفیت خواب اندک در افرادی که طی 5 سال در معرض سطح بالای آلودگی دی‌اکسید نیتروژن قرار داشتند، نسبت به آنهایی که سطح پایین آلودگی NO2 را تجربه کردند، 60 درصد بیشتر است. افرادی که در معرض سطوح بالای ذرات ریز معلق (5/ 2 PM) قرار داشته‌اند نیز با افزایش 50 درصدی در احتمال داشتن خواب با کیفیت پایین روبه‌رو هستند. می‌توان گفت «آلودگی هوا» خطرات مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی-عروقی و همچنین عوارض ریوی از جمله آسم، بیماری مزمن انسداد ریه و عفونت‌های قسمت پایین دستگاه تنفسی و احتمال بروز وقفه‌های تنفسی در خواب را افزایش می‌دهد. در (جدول 1) خلاصه‌ای از عوارضی که «آلودگی هوا» برای سلامت انسان به همراه دارد، آورده شده است. همچنین در (جدول 2) برخی راهکارها برای کاهش اثرات آلودگی هوا ارائه شده است.