بنا بر آمارهای موجود، صادرات خودرو هر چند طی ۱۰ سال گذشته با فراز و نشیب‌های فراوانی همراه بوده اما طی دو سال گذشته خودروسازان بنا به دلایلی که برخی از آنها خارج از اراده این شرکت‌ها بوده، نتوانستند طبق برنامه ریزی صادراتی خود عمل کنند. در این زمینه برخی کارشناسان صنعت خودرو، حتی در سال ۸۹ که سال اوج‌گیری صادرات خودرو بود، شکست صادراتی تولیدکنندگان را با توجه به صادرات متمرکز، پیش‌بینی می‌کردند حال آنکه با توجه به شرایط موجود این پیش‌بینی‌ها درست از آب درآمده است. نداشتن مزیت نسبی در تولید، خودروسازان را به سمت تمرکز صادراتی سوق داده به این معنا که کشورهایی برای اهداف صادراتی در نظر گرفته می‌شوند که نقطه اشتراک سیاسی با جمهوری اسلامی ایران داشته باشند، حال آنکه در صورت بروز مشکلاتی در این کشورها همچون خشونت‌های جنگی یا مشکلات اقتصادی، صادرات تولیدکنندگان کشورمان نیز معلق خواهد شد.خودروهای تولیدی در شرکت‌های خودروساز باید بتوانند به‌منظور دریافت سهم در بازارهای هدف مولفه‌های لازم به‌منظور کسب مزیت رقابتی را به دست آورند. اما به‌نظر می‌رسد خودروسازان کشورمان با تولید محصولاتی که به‌دلیل عدم رشد بهره‌وری در این شرکت‌ها با قیمت گزافی به بازار عرضه می‌شود، حرفی برای گفتن در بازارهای جهانی ندارند و از «مزیت نسبی تولید»برخوردار نیستند که این موضوع در نهایت بر صادرات نیز تاثیرگذار بوده است.
با این شرایط، در حالی آمارها نشان‌دهنده روند نوسانی صادرات خودرو به‌خصوص بین سال‌های ۸۴ تاکنون بوده که نتایج یک پژوهش نیز حکایت از آن دارد که ایران در اقلام صادراتی خودرو و قطعات آن از مزیت نسبی پایینی برخوردار است. در این پژوهش نیز مهم‌ترین عامل در کاهش مزیت نسبی صادرات عدم مزیت نسبی تولید در صنعت خودرو کشور عنوان شده که ضعف در کیفیت و رقابتی نبودن قیمت نیز نقش بسیاری در آن داشته است. برهمین اساس برخی کارشناسان نبود کیفیت و قیمت بالای محصولات تولیدی خودروسازان طی این سال‌ها را دلیل نبود مزیت نسبی صادرات خودرو عنوان می‌کنند؛ به‌طوری‌که بنابه گفته آنها مقصر اصلی در کاهش بازارهای صادراتی خودرو به‌خصوص بعد از تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه کشور یعنی بین سال‌های ۹۰ تا ۹۲ (جدا از مشکلات داخلی کشورهای هدف ) افت تولید خودرو، افزایش قیمت و افت کیفیت محصولات داخلی بوده است. در این میان بحث قدیمی بودن و به روز نبودن این خودروها نیز مطرح است؛ بنابراین کارشناسان تاکید دارند که خودروسازان ایران به مرور بازارهای صادراتی خود را به‌دلیل عدم کسب مولفه‌های رقابتی و مزیتی از دست داده‌اند. با وجود این به‌نظر می‌رسد در شرایط پساتحریم سیگنال‌های امیدبخشی برای صنعت خودرو مخابره می‌شود. سیگنال‌هایی که ضمن تغییر در زیرساخت‌های صنعت خودرو و نوع تولیدات موجب می‌شود، مزیت نسبی در تولید و صادرات ایجاد شود و از این طریق خودروسازان کشور می‌توانند خانه تکانی اساسی در بازارهای داخلی و خارجی خود داشته باشند.
چرایی عدم مزیت نسبی صادرات
همان‌طور که گفته شد آمارهای ۱۰ ساله صادرات خودرو به بازارهای هدف همچون عراق، سوریه، بلاروس، روسیه و … روندی نوسانی داشته است؛ به‌طوری‌که از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۹ به‌دنبال هر دو سال افزایش در میزان صادرات خودروی سواری، یک سال کاهش تجربه شده است. در واقع بیشترین رشد صادرات در سال ۱۳۸۹ محقق شده است، اما پس از این سال یعنی در سال‌های ۱۳۹۰ به بعد باز هم شاهد روند نوسانی صادرات خودرو هستیم. کارشناسان مهم‌ترین عامل در کاهش صدور خودرو کشور را دارا نبودن مزیت نسبی در تولید و صادرات می‌دانند. موضوعی که عدم‌ماندگاری بازارهای صادراتی به‌خصوص از دست دادن بازار خودروی عراق را به‌دنبال داشته است. از آنجا که حجم عمده صادرات خودرو کشور به عراق صورت می‌گیرد؛ بنابراین این کشور نخستین و مهم‌ترین بازار صادراتی خودروسازان طی سال‌های گذشته بوده است. با وجود این به‌دنبال مصوبه دولت عراق درخصوص کاهش هزینه شماره‌گذاری خودروهای وارداتی و افزایش تعرفه واردات قطعات منفصله، بازار تولیدکنندگان ایرانی در این کشور تحت‌تاثیر قرار گرفت. هر چند خودروسازان کشورمان طی یک دهه گذشته به احداث سایت تولیدی در کشور عراق پرداختند و آنها با ارسال قطعات منفصله و تولید در این کشور فعالیت جدی در بازار این کشور داشتند، اما این موضوع نیز نتوانست منجر به ماندگاری بازار این کشور برای خودروهای ایرانی شود؛ چراکه ورود خودروهای به روز خارجی با قیمت مناسب موجب شد، خودروهای ایرانی از رقابت شکل گرفته در این کشور خارج شوند. براین‌اساس به اعتقاد کارشناسان صدور خودروهای تولیدی کشور به بازارهای هدف صادراتی به‌دلیل دارا بودن مزیت نسبی در صادرات نبوده؛ بلکه این کشورها به‌دلیل روابط استراتژیکی که ایران با آنها داشته پذیرای محصولات تولیدی خودروسازان بوده‌اند.بهاره عریانی، پژوهشگر صنعت خودرو در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با بیان اینکه بعد از تشدید تحریم‌های بین‌المللی شاهد افت تولید، افزایش هزینه تولید و به تبع آن افزایش قیمت خودرو و کاهش صادرات بودیم، می‌گوید: هرچه که از قیمت و کیفیت خودروهای ایرانی کاسته شد از مزیت نسبی صادراتی آنها نیز کاسته شد بنابراین یکی از موضوعات مهم در عدم بازارهای صادراتی خودروسازان که موجب افت صادرات نیز شده همین دارا نبودن مزیت نسبی در تولید بوده است. وی با بیان اینکه نبود مزیت نسبی در تولید تبعات بسیاری را به‌دنبال دارد، می‌گوید: یکی از این موارد از دست دادن مزیت صادراتی محصولات است؛ بنابراین خودروسازان مجبور به صدور محصولات خود به بازارهایی می‌شوند که روابط استراتژیکی با کشور ما دارند. وقتی اینگونه می‌شود تمرکز صادراتی ایجاد می‌شود بنابراین به محض تغییر قوانین در این کشورها، خودروسازان ما بازار خود را از دست می‌دهند. موضوعی که برای بازار عراق رخ داد و موجب کاهش صادرات خودرو ما به این کشور شده است.
اهمیت سرمایه خارجی در کسب مزیت نسبی
آنگونه که به‌نظر می‌رسد دارا نبودن مزیت نسبی در تولید خودرو یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که موجب شده صنعت خودرو کشور نتواند صادرات خود را توسعه دهد. این موضوع در حالی است که تولید رقابت پذیر، اثری جدی در بازار داخل و خارج دارد. حال با توجه به جهت‌گیری فعلی صنعت خودروی جهان به‌سمت تولیدات صادرات‌‌محور و قابل عرضه در بازارهای جهانی، کارشناسان توصیه می‌کنند که خودروسازان کشور در شرایط پساتحریم با امضای قراردادهای خارجی ضمن توسعه زیرساخت‌ها، محصولات خود را با استانداردهای روز تولید و شرایط مزیت نسبی تولید را مهیا کنند. افت صادرات خودرو و از دست دادن بازارهای هدف نشان از چالش‌های پیش‌روی این بخش دارد. این امر ضرورت توجه و انجام برنامه‌ریزی‌های لازم جهت فراهم کردن زمینه‌های لازم برای افزایش رقابت‌پذیری خودروهای داخلی و صادرات خودروسازان را بیش از پیش یادآور می‌شود.
بیوک علیمرادلو، مشاور وزیر صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با بیان اینکه صنعت خودروی کشور می‌تواند از شرایط کنونی بهترین بهره را در جهت توسعه ببرد، می‌گوید: صنعت خودرو کشورمان در قراردادهای تولید مشترک خود با خودروسازان جهانی می‌تواند به افزایش دانش و مهارت‌های خود بپردازد و از این طریق مزیت نسبی در تولید و صادرات را کسب کند.علیمرادلو با اشاره به اینکه تولیدات مشترک صنعت خودرو ایران قطعا می‌تواند تغییرات جدی در بازار داخل و خارج ایجاد کند، می‌گوید: مهم‌ترین اصل اساسی آن است که خودروسازان ما بتوانند با کسب دانش و تکنولوژی روز خودروهای منطبق با استانداردهای روز جهان تولید کنند و از این طریق مزیت نسبی تولیدات خود را افزایش دهند و به مرور سهم خود در بازارهای جهانی را کسب کنند.وی با بیان اینکه جهت‌گیری فعلی صنعت خودروی جهان، صادرات خودرو براساس مزیت رقابتی است، می‌گوید: قیمت و کیفیت اثر مستقیمی در عرضه خودرو در بازارهای جهانی دارد. این در حالی است که خودروهای ایرانی قیمت تمام شده بالا، کیفیت نه چندان مطلوب و سال ساخت بسیار بالایی دارند، مسلما چنین خودروهایی مزیت نسبی برای صادرات را ندارند، اما تولیدات آینده صنعت خودرو کشور می‌تواند شرایط را تغییر دهد اما این مهم نیازمند پشتکار جدی و تلاش بسیار زیاد است.
تغییر رویکردهای خودرویی
به عقیده کارشناسان امروز یکی از محورهای مهم در برنامه‌ریزی‌ها برای اقتصاد یک کشور در حال توسعه، آگاهی از مزیت نسبی آن کشور در تولید و صدور کالاهاست. بر این اساس، بررسی مزیت‌های نسبی کشور از بعد عملکرد در بازارهای جهانی حائز اهمیت بسیاری است و اگر کشوری صرفا از بعد هزینه‌های تولید، دارای مزیت نسبی باشد، اما قادر به صدور کالای تولید شده نباشد در عمل از مزیت نسبی برخوردار نیست. بر این اساس، وجود مزیت در هزینه‌های نسبی تولید خودرو از شرایط لازم برای کسب مزیت‌های تجاری است، اما گرفتن سهم عمده در صادرات خودرو در بازار جهانی، مستلزم دو شرط اساسی است، شرط لازم اینکه خودروسازان در تولید خودرو از مزیت تولیدی برخوردار باشند و شرط کافی اینکه خودروسازان بتواند محصول خود را در بازار جهانی بشناساند. از آنجا که اقتصاد ایران در حال رشد است و صنعت خودرو اثر جدی بر شاخص‌های اقتصادی کشور دارد؛ بنابراین کارشناسان آن را دارای اثر جدی در اقتصاد کشور می‌دانند. به اعتقاد آنها هرچند صنعت خودرو محرک مهمی در اقتصاد کشور است و یکی از صنایع پیشران محسوب می‌شود اما تولید خودرو در کشور از مزیت نسبی برخوردار نیست. از سوی دیگر شواهد حاکی از آن است که امروزه صنعت خودرو در جهت توسعه اقتصادی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. تحولات چشمگیر فنی در این صنعت، خود گویای این واقعیت است. آمارها حاکی از آن است که ۳/ ۷ درصد از تولید ناخالص جهان متعلق به صنعت خودرو است و حدود یک ششم تجارت جهانی نیز در این صنعت صورت می‌گیرد. در سال ۱۳۹۴ در کشور حدود ۳/ ۲ درصد از رشد اقتصادی کشور متعلق به صنعت خودرو بوده است؛ بنابراین با وجود اهمیت صنعت خودرو و محرک بودن آن در اقتصاد کشور اما این صنعت دارای مزیت نسبی در تولید و صادرات نیست.
از سوی دیگر، اگرچه صنعت خودرو کشور به‌دلیل برخورداری از یک فضای بسته تجاری توانسته صنعتی پرسود باشد، اما وجود فضای غیررقابتی به‌دلیل حمایت‌های دولتی موجب شده که این صنعت در بازارهای جهانی باز بماند. بیوک علیمردلو یکی از مسیرهای رسیدن به مزیت نسبی در تولید را سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت خودرو می‌داند و می‌گوید: با این حال رویکردمان در صنعت خودرو باید ایجاد فضای رقابتی باشد تا تولیدات ما بتواند به‌روز شود و خودروسازی مان توسعه یابد. وی تاکید دارد که سرمایه‌گذاری خارجی یکی از بایدهایی است که در شرایط پساتحریم باید اتفاق بیفتد. هر چند خودروسازان تکالیف بسیاری برای انجام دادن دارند، اما قطعا اگر بتوانیم در حوزه‌‌های مختلف یعنی تولید قطعه، تامین مواد اولیه از توان داخل بهره‌ببریم رسیدن به تولید رقابت‌پذیر و دارای مزیت ممکن خواهد بود.
چرا خودروسازی مزیت نسبی در تولید و صادرات ندارد؟
