اولین کارت ملی ایران را چه کسی طراحی کرد؟

به گزارش ایران فان، نمونه کارش در جیب یا کیف تمامی ایرانی ها دیده می شود. اگر باور نمی کنید همین الان کیف تان را از جیب تان دربیاورید و نگاهی به «کارت ملی» خودتان بیندازید. طراح این کارت ملی کسی نیست جز دکتر مسعود سپهر.

آقای دکتر هنرمند مشهوری است که برای شرکت «اپل» خط طراحی می کند و سال هاست که نشان های مهم کشوری با ایده های او ساخته می شود. در این گفتگوی جالب، دکتر مسعود سپهر از ماجرای طراحی کارت ملی می گوید.


داستان من و کارت ملی


ماجرای پیوند خوردن آقای دکتر و کارت ملی، از چند سال بعد از بازگشتش به ایران آغاز می شود. آقای دکتر در حالی که طرح های اولیه کارت ملی را یکی پس از دیگری نشانم می دهد، می گوید که تقریبا ۲۰ سال پیش، از بین این همه طرح، یک ایده توسط مسئولان انتخاب شد تا روی کارت های ملی برود.


او درباره پیشنهاد کار بر روی کارت ملی می گوید: «مدتی بود که برای تحصیل و کار با کمپانی های بین المللی، به خارج از کشور رفته بودم. بعد از بازگشت به ایران چند نفر از مسئولان اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، در یک جلسه گفتند که قرار است برای تمام ایرانیان یک کارت ملی صادر شود، دقیقا مانند تمام مردم جهان. آنها از من خواستند که طراحی کارت ملی را به عهده بگیرم.»

همکاری با استادان ممیز و اسداللهی

آقای دکتر چند روزی از مسئولان زمان خواست تا روی این موضوع، فکر کرده و ایده هایش را ارائه بدهد. در همین زمان آقای دکتر با خودش گفت حیف است که در این کار بزرگ، استاد مرتضی ممیز حضور نداشته باشد.

«با زنده یاد مرتضی ممیز در این باره صحبت کردم، ایشان به من گفت که بهتر است مصطفی اسداللهی نیز در این پروژه همراه ما باشد، من هم از این پیشنهاد بسیار خوشحال شدم و مدتی بعد، کار روی کارت ملی توسط ما سه نفر شروع شد.»

سپهر ادامه می دهد: «آشنایی من و استاد ممیز به زمانی برمی گشت که من چند نشان تشریفاتی ریاست جمهوری را طراحی کرده بودم. در آن زمان زنده یاد ممیز یکی از چهار داوری بود که کار من را بررسی می کرد، به همین خاطر بود که با سلیقه ممیز از سال ها پیش به خوبی آشنا بودم.»


زنده یاد مرتضی ممیز


۱- پر از نمادهای ایرانی

دکتر سپهر به همراه استاد ممیز و اسداللهی شروع کردند به تحقیق و کار روی طرح ها. آنها دوران های مختلف هنری را در ایران بررسی کردند. یکی از مجموعه هایی که به دقت روی آن تحقیق کردند، مجموعه «هنر ایرانی» از پروفسور «آرتور پوپ» بود که پر بود از آثار و هنر ایرانی.

«بعد از دو ماه و نیم کار، حدود ۸ طرح جمع آوری شد. سعی کرده بودیم در این طرح ها همه چیز را در نظر بگیریم. کارت ملی باید هم از دین و مذهب ما نشانی در خود داشت و هم از هنر ایرانی. یکی از مواردی که خیلی روی آن دقت کردیم، انتخاب رنگ هایی بود که باید در کارت ملی به کار می رفت، برای مثال رنگ عنابی و یا نارنجی که شما در کارت می بینید نماد رنگ قرمز پرچم است و رنگ سبزی را که مشاهده می کنید نمادی از رنگ سبز پرچم جمهوری اسلامی ایران است. در انتخاب رنگ این کارت، بیشتر از رنگ های مینیاتوری استفاده شد.»


او ادامه می دهد: «از بین ۸ کار، ۴ طرح انتخاب شد و به اداره فرهنگ و ارشاد ارائه شد تا روی مقواهای مخصوص چاپ شود. بعد از چاپ روی مقوا، از میان این چهار کارت یک طرح انتخاب شد تا روی کارت های ملی چاپ شود.»

۲- طرح قالی شاه عباس در کارت شما


روی پلاستیک، دقیقا پایین کارت، یک طرح جالب شبیه طرح هایی که در فرش های ایرانی دیده می شود، به کار رفته است. دکتر سپهر می گوید ایده این طرح از قالی های دوران شاه عباس گرفته شده است: «این طرح از قالی های دوره شاه عباس گرفته شده، به گونه ای روی پلاستیک کارت ملی چاپ شده است که با جت نورهای مختلف، رنگ های مختلفی به خود می گیرد. برای مثال رنگ اصلی این طرح، طلایی است اما شما رنگ مسی و سبز را هم حتما روی این طرح تاکنون دیده اید. نام حرفه ای این کار «رین بو» یا همان رنگین کمان است.»


۳- ۱۲ بار جمهوری اسلامی


نگاهی به بالای کارت خود بیندازید. درست زیر نوشته «کارت شناسایی ملی» یک خط سبز رنگ می بینید اما اگر کمی دقت کنید متوجه می شوید این خط صافی که شما شاهد آن هستید هم پر از طرح است و خبری از یک خط ساده نیست. مسعود سپهر می گوید در این خط سبزی که شما می بینید ۱۲ بار کلمه جمهوری اسلامی ایران در ابعاد یک اندازه، تکرار شده است: «عبارت جمهوری اسلامی ایران در زیر نوشته کارت شناسایی ملی، ۱۲ بار چاپ شده و دقیقا پشت کارت هم این مورد تکرار شده است. البته با رنگ قرمز.»

دکتر می گوید یکی دیگر از مواردی که جاعل ها را به دام خواهد انداخت همین مورد است. یکی از جالب ترین ایده هایی که در این کارت استفاده شده است، نوع پلاستیک برای پوشش مقوایی کارت است: «این پلاستیک توسط کشورهایی مانند استرالیا و آلمان تولید می شود اما در ایران به هیچ وجه چنین پلاستیکی وجود ندارد. روی این پلاستیک نیز طرح لوزی و مربع حک شده و کلمه «الله» با همان طراحی که در وسط پرچم ایران کار شده، وسط کارت ملی ثبت شده است.»

۴- ترنجی آبی از قرن ششم هجری


قبل از انتخاب طرح متخصصان چاپ، به دکتر سپهر گفتند که باید اثری روی کارت ملی چاپ شود که از نظر امنیتی بسیار قوی طراحی شده باشد و جاعلان نتوانند به راحتی کپی اش کنند و این درست همان موردی بود که دکتر سپهر قبل از طراحی به آن فکر کرده بود، به همین خاطر نقش و نگارهایی در طراحی کارت ملی به کار برده بود که به راحتی با چشم هم دیده نمی شدند چه برسد به این که بتوان آنها را کپی کرد.

سپهر ادامه می دهد: «ما برای انتخاب طرح های کارت ملی، خیلی از کتاب ها و تصویرها و … را دیدیم و بعد، از بین صدها ایده و طرح و نماد، چند نمونه را انتخاب کردیم. اگر به کارت ملی خود نگاه کنید یک ترنج آبی را می بینید که مربوط به قرن ششم هجری است. طرح این ترنج را از روی یک ظرف فلزی برداشتیم. این ظرف فلزی این روزها در موزه برلین نگهداری می شود.»

اگر کمی کارت ملی تان را به چشمان خود نزدیکتر کنید خواهید دید چیزی که شما تا به امروز به عنوان رنگ عنابی کم رنگ، زیر این ترنج می دیدید فقط یک لایه رنگ ساده نیست بلکه پر از نقش و نگار است. دکتر سپهر در این باره توضیح می دهد: «این رنگ، یک دست عنابی نیست بلکه نقش اسلیمی لوزی و مربع است که با رنگ عنابی، زیر ترنج آبی کار شده است. این نقش لوزی و مربع را بیشتر در گره سازی چوب و همچنین هنر منبت کاری ایرانیان می توان دید که برمی گردد به دوره سلجوقی.»

رنگ سفید وسط کارت ملی نیز خالی از طرح اسلیمی و لوزی و مربع نیست: «رنگ سفید نسبت به رنگ های دیگر، کمتر نقش و نگارها را نشان می دهد؛ به همین خاطر بیننده به سختی می تواند طرح لوزی و مربع را در رنگ سفید ببیند.»

۵- ترنجی که مچ می گیرد


کارت ملی خود را که برگردانید می بینید همان ترنج آبی رنگ که طرحش از ظروف فلزی مربوط به قرن ششم هجری گرفته شده است دوباره در پشت کارت تکرار شده است. دکتر سپهر می گوید این چاپ را فقط یک دستگاه چاپ قوی و گرانقیمت در ایران می تواند بزند: «این یک یاز همان دلایلی بود که من به مسئولان درباره اش توضیح دادم و گفتم کسی نمی تواند این کار را کپی کند، اگر دست تان را روی ترنج بگذارید و کارت ملی را همانطور که دست تان روی ترنج است برگردانید، خواهید دید زیر انگشت تان همان ترنج چاپ شده است. البته بدون این که ذره ای تفاوت داشته باشد و این کار فقط با یک دستگاه چاپت حرفه ای امکان پذیر است که همزمان هم رو و هم پشت کارت را چاپ می کند. کسانی که جعل سند می کنند اگر بخواهند این کارت را جعل کنند، روی این طرح به مشکل برمی خورند و ماموران می توانند به راحتی و با دقت بر روی ترنج، متوجه تقلبی بودن کارت بشوند.»

سپهر می گوید یک یاز استانداردهای امنیتی در جهان همین دستگاه های چاپ هستند که همزمان پشت و روی کارت را بدون ذره ای تفاوت چاپ می کنند.

از خط «یکان»  خط «رویا»

یکی از روش های ساده به دام انداختن جاعلان، دقت روی خط مدارک است. دکتر سپهر در این مورد هم یک برگ برنده رو کرده است: «کار باید ساده و خوانا طراحی می شد. زیبایی خط، جای خود را داشت اما خوانا بودن کار، مهمترین موضوع در انتخاب فونت بود. من قبلا خط «یکان» را طراحی کرده بودم، بنابراین پیشنهاد دادم برای خط چاپ شده در کارت ملی از این خط استفاده کنند ولی بعدا تصمیم گرفته شد برای چاپ اسم و فامیل افراد از خط رویا استفاده شود.»

او می گوید در این دو خط نیز تغییراتی داده شد تا اگر جاعلی خواست کارت تقلبی صادر کند در این مورد نیز دچار مشکل شود: «جاعلان این روزها خیلی دقیق کار می کنند اما ما برای خط نوشتاری نیز سعی کردیم سنگی مقابل پای شان بیندازیم. به همین خاطر در هر دو خط، کلمه هایی طراحی کردیم که اختصاصا برای کارت ملی باشد و اگر جاعل بخواهد نوشته ها را جعل کند به مشکل بربخورد.»


او برای طراحی کارت ملی ایران بیش از ۵۰ کارت ملی در سراسر جهان را بررسی کرد: «هر کدام از این کشورها با استفاده از نمادهای کشور خودشان، کارت طراحی می کنند. به هیچ وجه در کارت ملی یک فرانسوی نمی توان نمادی از کشور ایتالیا را دید.»

حدود ۲۰ سال پیش بود که مسعود سپهر، طراحی کارت ملی ایرانی را بعد از حدود دو ماه به پایان رساند و برای اولین بار ایرانی ها صاحب کارت ملی شدند. او در حالی که کارت ملی خودش را نشان می دهد، می گوید این کارت خاطرات زیادی از همکاری با زنده یاد ممیز، مرد اول گرافیک ایران در ذهنش زنده می کند: «می توان از خاطراتم با ممیز در این کار کتابی نوشت اما من هر وقت می خواهم از خاطراتم بگویم، بغضی سنگین راه گلویم را می بندد. یکی از شاخصه های استاد مرتضی ممیز، رنگ شناسی ایشان بود. زمانی که قرار شد ترنجی روی کارت کار کنیم، با یک نگاه گفت بهترین رنگی که بتواند روی عنابی، خودش را به رخ بکشد، همین رنگ آبی است و بعد از این که من به رنگ های آبی نگاه کردم و هر کدام را روی رنگ عنابی سنجیدم، متوجه شدم بهترین تناژ رنگ آبی میان آن همه رنگ آبی مینیاتوری، همین رنگی بود که ایشان پیشنهاد داد.»