آیا قانون خدمت وظیفه اجباری تغییر می‌کند؟

این اعداد و ارقام در کنار هم دنیایی از تفسیرها را تشکیل می‌دهند، از جمله این‌ها: حدود 90درصد از مشمولین غایب یا نخواسته‌اند یا پولی نداشته‌اند که خدمت سربازیشان را بخرند، هزینه کرد نیروهای مسلح می‌تواند برای خرید ادوات نظامیی به کار برود که بسیار کاراتر از افرادی با آموزش‌های نظامی نه چندان کاراست و بسیاری موارد دیگر. اما این همه ماجرا نیست. محمدصادق الحسینی، یکی از سخنرانان نشست بهبود خدمت سربازی در دانشگاه تهران می‌گوید سربازگیری اجباری به گسترش فقر در ایران انجامیده و معادل مالیاتی است که ثروتمندان از فقرا می‌گیرند. با همه اینها می‌توان پرسید که چرا با گذشت بیش از 90سال از آغاز سربازگیری اجباری در کشور، این رسم همچنان پابرجاست و اینکه آیا می‌توان تغییری را به انتظار نشست یا نه؟

آیا خدمت سربازی فقط مختص ایران است؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که از میان 190کشور در جهان، حدود 100کشور خدمت سربازی را بطور کامل لغو کرده‌اند، 4کشور به جریان افتادن آن را به شرایط خاص یا همان شرایط جنگی موکول کرده‌اند. 7کشور هم هستند که خدمت سربازی در آنها اختیاری و غیر رزمی است. از میان 81کشور دیگر در این فهرست، 16کشور دوران خدمت سربازی کمتر از یک سال دارند و 10کشور هم مدت خدمت اجباری شان کمتر از 18ماه است. از میان این 18کشور اخیر اما ترکیه و روسیه، تبصره‌یی برای کاهش دوران خدمت متناسب با افزایش سطح تحصیلات دارند، دقیقاً برعکس ایران که افزایش سطح تحصیلات به ضرر فرد تمام می‌شود. 24کشور هم در دنیا هستند که مدت خدمت اجباری در آنها بیش از 18ماه است که ایران هم یکی از این کشورهاست. دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران چند روز پیش میزبان نشستی بود برای ایجاد تغییر در نظام خدمت وظیفه اجباری. به محض ورود به محل نشست احساس کردم که برگزاری این مراسم دغدغه واقعی خود برگزار‌کننده‌ها هم بوده، یعنی همان دانشجویانی که باید در هر مرحله‌یی از زندگی یا تحصیل که در آن هستند، 2سال را هم برای خدمت کنار بگذارند. آنها اما امیدوارند که بتوانند قانون‌گذاران را برای تغییر قانون در این زمینه ترغیب کنند. ترکیب سخنرانان نشست هم جالب بود و هر چند نماینده‌یی از نیروهای مسلح و نهادهایی که سربازان را جذب می‌کنند در میان آنها به چشم نمی‌خورد، نشانی بود بر اینکه بحث ایجاد تغییر در خدمت سربازی، حتی در بالاترین سطوح تصمیم‌گیری کشور نیز در جریان است.

   سربازی باید باشد اما چگونه؟
حسن سبحانی نخستین سخنران است. او استاد تمام دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران و نماینده سابق مجلس شورای اسلامی است. سبحانی معتقد است برای حل یک معضل باید دیدی کلی داشت و منافع تمام ذی‌نفعان آن را به‌طور همزمان دید. «برای قضاوت در مورد خدمت سربازی در ایران باید نگاهی هم به تاریخ و زمان داشته باشیم. هدف از فراخوانی مشمولان برای خدمت اجباری سربازی، همواره تقویت بنیان‌های دفاعی کشور بوده که این مساله تا دو دهه پیش بعدی نظامی داشته، اما اکنون می‌توان گفت که تقویت بنیان‌های دفاعی کشور با توجه به توان اقتصادی کشور قابل فهم‌تر است تا توان نظامی آن.» او ادامه می‌دهد: «علاوه بر این، پدیده‌یی مثل خدمت سربازی را باید با توجه به منافع طرفین ذی‌نفع در آن در نظر گرفت. یکی از این طرفین کسانی هستند که به سربازی می‌روند و طرف دیگر هم پذیرندگان این سربازها هستند. منافع کسانی که به خدمت خوانده می‌شوند این است که این خدمت حذف شود، منافع پذیرندگان هم در استفاده از نیروی کار تقریبا رایگانی است که این سربازها در اختیار آنها قرار می‌دهند و از آن در جهت حفظ امنیت و منافع ملی کشور استفاده می‌شود و این خواسته‌یی بر حق هم هست. به همین دلیل من معتقدم که باید راه‌حل میانه‌یی پیدا کرد. سربازی باید باشد اما چیزی که مهم است این است که چگونه باید باشد؟»

   سربازگیری باید حرفه‌ای شود
سخنران دوم، عباسعلی منصوری آرانی، نماینده مجلس شورای اسلامی است که البته پیش‌تر در نیروهای مسلح هم سمت داشته و زمانی رییس کل آموزش ارتش بوده است. او می‌گوید که تصویب لایحه خرید خدمت سربازی سربازان غایب که در بودجه سال گذشته به تصویب رسیده بود، ناشی از تلاش‌های او و همفکرانش در مجلس شورای اسلامی بوده است. «ما در حال حاضر 2.5میلیون سرباز فراری داریم و تلاشمان در تصویب لایحه سال گذشته در مجلس این بوده که به نحوی بتوانیم بیشترین تعداد از این سربازان غایب یا فراری را مشمول قانون کنیم.» منصوری آرانی که خودش هم سابقه نظامی دارد معتقد است ایران نمی‌تواند نیروی مسلح مبتنی بر سربازگیری گسترده نداشته باشد چرا که امنیتش ایجاب می‌کند.

«ما با 15کشور دنیا هم مرز و همسایه هستیم و تمام منطقه ما هم درگیر ناامنی گسترده است، حتی کشوری مانند ترکیه هم این روزها دچار معضلات امنیتی شده است. ایران مانند اروپا نیست، اما این هم مهم است که ما بتوانیم اعلام کنیم در زمان صلح به سر می‌بریم یا زمان جنگ.» او سپس متن اصل147 قانون اساسی را قرائت می‌کند: «دولت باید در زمان صلح از افرادو تجهیزات فنی ارتش در کارهای امدادی، آموزشی، تولیدی و جهاد سازندگی، بارعایت کامل موازین عدل اسلامی استفاده کند در حدی که به آمادگی رزمی ارتش آسیبی وارد نیاید.» منصوری آرانی این طور نتیجه می‌گیرد: «ما الان هزاران فارغ‌التحصیل برق و مکانیک داریم که در جایی از آنها استفاده می‌شود که کوچک‌ترین ارتباطی با تحصیلاتشان ندارد. بر همین اصل است که ما در مجلس پیشنهاد داده‌ایم با عطف توجه به اینکه کشور اکنون در وضعیت صلح قرار دارد، سربازگیری‌ها به سمت سربازگیری حرفه‌یی برود و از آنها هم در نیازهای واقعی کشور و بخش‌های نظامی استفاده شود.» او مقصودش از سربازگیری حرفه‌یی را هم این طور تشریح می‌کند: «سربازگیری حرفه‌یی یعنی اینکه ما 200هزار نفر سرباز حرفه‌یی می‌خواهیم که به صورت اختیاری به نیروهای مسلح پیوسته باشند و مثلاً برای مدت 5سال، ماهی 1.51میلیون تومان هم حقوق دریافت کنند. هر چند معتقدم آموزش نظامی 3-2ماهه باید فراگیر و عمومی باشد.»

   سربازی، فقرا را فقیر‌تر کرده است
سخنران سوم، محمدصادق‌ الحسینی اقتصاددان و چهره آشنای مطبوعاتی در زمینه اقتصاد است. او به سرعت سر وقت اصل بحث می‌رود و از سربازی رفتن انتقاد می‌کند. صحبت‌هایش با عدد و رقم همراه است و آن قدر به مذاق دانشجویان خوش می‌آید که در انتها او را با حرارت تشویق می‌کنند. «من فکر می‌کنم سربازی سه عیب عمده دارد، اول اینکه اجباری است، دوم اینکه ارائه کار مجانی است و سوم هم اینکه در دوران سربازی شخص نمی‌تواند پیگیر مطلوبیت و نفع شخصی‌اش باشد.» او معتقد است نیروی کار مجانی سربازانی که به اجبار قانون از آن استفاده می‌شود، به استفاده بیش از حد (over use) از سربازان می‌انجامد و افراد احساس می‌کنند که کاری برای انجام دادن در محیط پادگان ندارند. «الان به استناد آمار، ما حدود 800هزار نفر سرباز داریم که نیروهای مسلح خودشان هم اذعان دارند که فقط به یک چهارم این تعداد، یعنی فقط 200هزار نفر احتیاج دارند و بقیه حتی کاری برای انجام دادن در پادگان هم ندارند. این مطابق منطق اقتصادی، یعنی استفاده از یک کالای مجانی که به استفاده بیش از حد از آن کالا منجر می‌شود.»

او به تجربه‌های جهانی هم اشاره می‌کند.» در امریکا هم خدمت اجباری سربازی بعد از پایان جنگ ویتنام، در سال1973 ملغی شد. آنجا در پژوهشی که در سال1998 انجام شد به این نتیجه رسیدند که استفاده بیش از حد از نیروی کار ارزان سربازان، به استفاده بیش از حد از آنها انجامیده است. از طرف دیگر، بعد از خاتمه سربازگیری اجباری، هزینه پرسنلی ارتش امریکا به‌شدت کاهش پیدا کرد، حتی با وجود اینکه حقوق سربازان هم افزایش پیدا کرده بود.» او ادامه می‌دهد: «سربازی اجباری یعنی مالیاتی که فقرا به ثروتمندان می‌دهند.

آمار دهک‌های جامعه ایران تغییرات عجیبی را نشان می‌دهد. دهک اول جامعه یعنی فقیرترین قشر جامعه در این سال‌ها هم به‌شدت بزرگ شده و هم به‌شدت جوان و این برای نخستین بار است که رخ می‌دهد.» الحسینی معتقد است متورم شدن دهک اول جامعه همزمان جوان‌تر شدن آن معلول ریزش جوانان فقیری است که مجبور به خدمت اجباری هم هستند. «حقوق ماهانه یک سرباز ماهانه 70هزار تومان است، اما این پول هرگز کفاف سربازی که مجبور است از شهر خودش به شهر دیگری برود را نمی‌کند و او مجبور است از خانواده‌اش هم پول قرض کند. حالا شما خانواده‌هایی را درنظر بگیرید که درآمد کافی ندارند و باید این خرج اضافی را هم بر دوش بکشند. خروجی این وضعیت فرار کردن از سربازی برای بسیاری از جوانان بیکار و بی‌سوادی است که به دهک‌های پایین تعلق دارند و آمار بزرگ‌تر شدن این دهک هم به آنها ربط دارند.»

   مالیات از اغنیا به نفع فقرا
الحسینی اما راهکاری هم برای تغییر اوضاع دارد. «منطق اقتصادی می‌تواند به کمک حل مشکل بیاید. ما باید یک سیستم بازتوزیع مثبت طراحی کنیم که سربازی رفتن را هم تشویق کند، نه اینکه همه را به فکر فرار از آن بیندازد. اگر تعداد سربازان حرفه‌یی به 200هزار نفر کاهش پیدا کند و البته حقوق سرباز به‌شدت بالا برود، اقشار فقیرتر تشویق می‌شوند که به نیروهای نظامی بپیوندند. هزینه این افزایش حقوق را هم البته آنها باید بپردازند که نمی‌خواهند به سربازی بروند، اما با یک ساز و کار پرداخت قسطی. به این ترتیب، باز توزیع مثبت در قالب مالیاتی که ثروتمندان به دولت می‌دهند تا او هم آن را به فقرا بازگرداند عمل می‌کند.» آخرین سخنران نشست هم مهدی احمدی معین، کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس در حوزه خدمت سربازی بود. به اعتقاد احمدی تغییرات تکنولوژیک و ژئوپولیتیک جهانی، نیاز به سربازگیری در مقیاس گسترده را از میان برده‌اند تا آنجا که نیروی انسانی به عنوانی عضوی از ارتش‌های حرفه‌ای، روز به روز اهمیت کمتری پیدا خواهد کرد.

 او می‌گوید: «ما نباید وضعیت امنیتی و نظامی کشور را از یاد ببریم و هر تصمیمی در رابطه با خدمت سربازی باید گوشه چشمی هم به این مساله داشته باشد. ایران بزرگ‌ترین مرزهای آبی و خاکی را در منطقه دارد و با داشتن 15کشور همسایه، بالاترین تعداد همسایه‌ها را هم در میان کشورهای این منطقه دارد. بنابراین تامین امنیت برای کشور ما همیشه اولویت دارد.» او اما معتقد است تغییراتی در مسائل نظامی رخ داده که نیاز به استفاده از نیروی انسانی در ارتش‌های کشورهای مختلف را کاهش داده است. «بررسی خرید‌های نظامی کشورهای همسایه ایران در منطقه خلیج فارس که بارها هم رسما اعلام کرده‌اند ایران را بزرگ‌ترین تهدید نظامی برای خود می‌بینند، نشان می‌دهد که احتمال تهدید نظامی زمینی از سوی آنها بسیار کم است. این کشورها در طول چند سال گذشته، تجهیزات نظامی هوایی و دریایی و همین طور موشک خریداری کرده‌اند و همین یعنی تهدید زمینی برای آنها دیگر مطرح نیست.»

امسال نودمین سالی است که ایرانی‌ها برای خدمت نظام وظیفه فراخوانده می‌شوند. 90سال که چیزی کم از یک قرن هم ندارد، مدت زمان کمی نیست و می‌توان پرسید که چرا تغییر و تحولاتی که بستری به درازای یک قرن داشته‌اند، نتوانسته‌اند تغییری در فرآیند اجباری سربازگیری در ایران بدهند؟ در همین مدت کشورهای بسیاری بوده‌اند که به پشتوانه تغییرات تاریخی، اجتماعی و نظامی، سربازگیری اجباری را ملغی کرده‌اند. در این مدت، سربازگیری اجباری در برخی کشورها به سربازگیری حرفه‌یی تغییر ماهیت داده و طبیعتا به فرآیندی داوطلبانه تبدیل شده است. در این حالت، نیازهای نظامی و امنیتی کشور کتمان نمی‌شوند، اما در همان افق دیدی قرار می‌گیرند که مسائل اجتماعی و اقتصادی هم در آن قرار دارند. به این ترتیب، تلاش می‌شود تا مشکل به بهینه‌ترین حالت برای کل جامعه حل‌وفصل شود و افزون بر این، از نظر اقتصادی هم به فرآیندی کارا تبدیل شود.