روزهای آخر عمر پول چگونه سپری می‌شود ؟

مراحلی که روزها زمان می‌برد و تا امضا و تاییدیه «هیات نظارت بر اندوخته اسکناس» یعنی نمایندگان سه قوه پای حکم‌شان نباشد به کام مرگ فرستاده نمی‌شوند. هر هفته هیات شش نفره نظارت در مقر امحا گرد هم می‌آیند تا پول‌های کثیف را از صحنه حذف کنند. پول‌ها همان جایی می‌میرند که متولد شده‌اند. کمی آن‌طرف‌تر از سالن‌هایی که در سازمان تولید اسکناس، پول چاپ می‌کنند؛ صدای دستگاه‌های امحا هم به گوش می‌رسد. مرگ پول پیش‌تر در بیابان‌های اطراف شهر و با سوزانده شدن اتفاق می‌افتاد؛ بعدها ولی مراحل کار حفاظتی‌تر شد تا جلوی مفقودی‌هایی که ممکن بود در طول این مسیر اتفاق بیفتد گرفته شود. در ازای هر برگ اسکناس امحا شده یک برگ اسکناس نو چاپ می‌شود و مفقود شدن هر یک قطعه اسکناس به منزله بر هم خوردن موازنه و خارج شدن حساب اسکناس‌های موجود در بازار از دست مسوولان اداره نشر است.

همین موضوع حساسیت کار را آنقدر بالا برده که امروز امحای اسکناس به سازمان تولید اسکناس و مسکوک سپرده شده و جماعتی از کارمندان، برگ برگ فرسوده‌ها را چک و شمارش کرده و جمعی از مقامات و مسوولان بر این ارزیابی‌ها نظارت می‌کنند. نظارت‌ها فقط به حضور ماموران و ناظران محدود نمی‌شود. گیت‌ها و دوربین‌هایی که تک تک راهروها و اتاق‌های سازمان را پوشش می‌دهد امکان انجام تخلفات را به صفر رسانده است. ورود و خروج با دقت و حساسیت‌های بالا انجام می‌شود. هیچ فرد عادی اجازه ورود ندارد و حتی برای بازدید خبرنگار روزنامه اعتماد از مراحل امحا، ماه‌ها هماهنگی و اخذ تاییدیه نیاز بود. کار کارمندان این اداره نیز با دیگر دستگاه‌ها متفاوت است. کار هفت صبح آغاز می‌شود و پنج بعدازظهر به اتمام می‌رسد. نه از تلفن همراه خبری است و نه حتی از پول و وسایل شخصی. اگر کارمندان اشتباها اسکناس با خود داخل ببرند دیگر به آنها بازگشت داده نمی‌شود. بنابراین همه‌چیز تا پایان کار پشت درگذاشته می‌شود.

در بارانداز سیل‌ها شکسته می‌شود
پول‌های کهنه از ٣٠ استان کشور جمع‌آوری می‌شود. دو بانک صادرات و ملی مسوول ارسال فرسوده‌ها از استان‌های مختلف کشور به سه‌راه ضرابخانه و خزانه کشور هستند اما در تهران تمام بانک‌ها می‌توانند اسکناس‌های فرسوده را با هماهنگی اداره نشر اسکناس و خزانه بانک مرکزی به سازمان تولید اسکناس و مسکوک ارسال کنند. کار از بارانداز سازمان تولید آغاز می‌شود. کامیون‌هایی که از استان‌های دور و نزدیک رسیده‌اند در بارانداز مشغول تخلیه بار هستند. دور کامیون تعدادی ناظر، مامور حفاظت، نمایندگان استان‌های تحویل‌دهنده و کارگران جمع شده‌اند تا کار تحویل بی‌کم و کاست انجام شود. کامیون‌ها باید محتوی همان تعداد اسکناسی باشند که بانک‌های استان به اداره نشر در سیتواسیون (گزارش کاری بانک‌ها) اعلام کرد‌ه‌اند. هر گونه نقصانی در محموله ارسالی را باید نمایندگان همراهی‌کننده کامیون‌ها پاسخگو باشند. البته ضریب خطا و نقصان بسیار پایین است. چرا که سیل‌ها (پلمب‌ها) فقط در حضور ماموران و مقامات مربوطه باز می‌شود. از ابتدای کار کامیون‌های پول‌رسانی توسط ناظران سیل زده شده و شماره سیل در سیتواسیون نوشته می‌شود و وقتی کامیون به خزانه رسید شماره سیل و نوشته سیتواسیون با هم مطابقت داده شده و سپس پلمب شکسته می‌شود. بعد از فک پلمب در همان بارانداز پول‌ها ١٠ شمار شده و در ماشین‌های حمل چیده می‌شود. هر بسته نخ بند ١٠ بسته اسکناس ١٠٠٠ قطعه‌ای دارد که شمارش این بسته‌ها به ١٠ شمار معروف است. در همین ابتدای کار اگر اسکناس‌هایی که در نخ بند پیچیده شده هر‌گونه خللی داشته باشد جزو مرجوعی‌ها به حساب می‌آید. وجود اسکناس‌هایی با ارزش متفاوت در بسته‌ها، وجود اسکناس نو و کم یا زیاد بودن بسته‌ها در نخ‌بندها باعث برگشت خوردن پول‌ها می‌شود تا در تراز حساب بانک‌ها خلل ایجاد نشود. اگر یک برگ اسکناس ١٠٠٠ تومانی در بسته‌های ٥٠٠ تومانی وجود داشته باشد به مفهوم ٥٠٠ تومان کسری در صورت‌های مالی بانک خواهد بود. بنابراین اینجا ریال به ریال این اسکناس‌ها چک می‌شود.

مستعمل‌ها در مجاورت فرسوده‌ها به خزانه می‌آید
کامیون‌ها فقط حاوی پول‌های فرسوده نیستند. مستعمل‌ها هم در مجاورت با فرسوده‌ها به خزانه می‌آید تا بعد از پاکسازی دوباره در چرخه پولی کشور قرار گیرد. وقتی دلیل ارسال مستعمل‌ها را که هنوز تا مرحله کهنگی و مرگ فاصله دارند از مسوول بخش می‌پرسم دلیل را مازاد بانک‌ها عنوان می‌کند. یعنی بانک‌ها هفتگی می‌توانند پول‌های مازاد خود را در خزانه نگه دارند و هرگاه به آن نیاز پیدا کردند درخواست تحویل بدهند. تا اینجای کار از هفت‌خان رستم فقط یک مرحله گذشته و بعد از ارزیابی اولیه بسته‌های پول وارد خزانه می‌شود تا شش مرحله دیگر را هم تا زمان دفن، پشت سر بگذارند.

بوی پول کثیف
وقتی حجم بالای اسکناس‌های فرسوده را در یک سالن هر چقدر هم بزرگ باشد یکجا جمع‌کنید بوی پول کثیف کل فضا را می‌گیرد. به محض وارد شدن به یکی از چندین خزانه واقع در سازمان تولید اسکناس و مسکوک که محل نگهداری پول‌های فرسوده است بوی پول کهنه مشامم را پر می‌کند. برخلاف سالن چاپ اسکناس که از بوی پول کاغذی بدم نمی‌آمد اینجا بوی پول‌های استفاده شده‌ای که با خود هزاران کثیفی همراه دارد آزارم می‌دهد.

اینجا هم پول حرف اول را می‌زند
خزانه پول‌های فرسوده به خزانه پول نو شباهت زیادی ندارد. پول‌ها روی هم در دسته‌های ٦٠٠هزارتایی روی پالت‌ها چیده شده است. اینجا برعکس خزانه پول‌های نو، قفسه‌های رنگی فلزی برای نگهداری پول دیده نمی‌شود و اسکناس‌ها براساس ارزش تفکیک و دسته‌های اسکناس‌های ١٠٠٠ تومانی، ٥٠٠ تومانی، ٢٠٠٠ تومانی جداگانه روی پالت‌ها با ذکر نوع اسکناس، تعداد و تاریخ دریافت چیده شده‌اند. دسته بزرگی از پول‌های سبز رنگ نظرم را به خود جلب می‌کند. ابتدا گمان می‌کنم ١٠٠٠ تومانی است اما جلوتر که می‌روم عدد ٢٠٠ ریال را می‌بینم. پول‌هایی که شاید من و شما از یاد برده باشیم اما هنوز گویا در بازار وجود دارد و دسته‌دسته برای نابودی به کارخانه امحا می‌آید. پالت‌های اسکناس پس از ورود به خزانه روی دستگاهی قرار می‌گیرد که استرچ نام دارد و وظیفه بسته‌بندی پول‌های چیده شده در پالت را برعهده دارد. کار این دستگاه در واقع همان نایلون‌پیچ کردن بسته‌های ٦٠٠ هزارتایی است تا از احتمال نقصان و تقلب جلوگیری شود. البته با تنظیم و صدور سند. در انتهای سالنی که سقفی کوتاه‌تر از خزانه پول‌های نو دارد چند قفسه طوسی رنگ دیده می‌شود که مسوول بخش می‌گوید مخصوص نگهداری چک‌پول‌هاست. ولی هرچه سر می‌چرخانم چک‌پولی در دسته‌بندی‌ها نمی‌بینم. علت را مسوول اداره امور اسکناس سازمان مربوط به تصمیمی که از ابتدای امسال اجرایی شد می‌داند. از فروردین امسال مقرر شد ایران چک‌ها به محض ورود برای شمارش وارزیابی به واحد مربوطه رفته و در صف انتظار پشت دیگر اسکناس‌ها قرار نگیرند. گویی اینجا هم پول حرف اول را می‌زند. هرچه با ارزش‌تر مقدم‌تر.

تنخواه‌هایی از فرسوده‌ها
سالن رسیدگی و شمارش مقصد بعدی پالت‌هاست. در سالنی که مرا به یاد سالن پاسخگوی مخابرات (١١٨) می‌اندازد ٦٠ کارمند پشت سر هم در ردیف‌های ١٠ تایی نشسته‌اند ولی آنها به جای پاسخگویی به تلفن، فقط پول می‌شمارند. نخ بندها اینجاست که باز شده و کوهی از پول کنار کارمندان ریخته می‌شود تا برگ برگ آنها ارزیابی ‌شود. کار را دستگاه پول‌شمار انجام می‌دهد ولی ارزیابی هرگونه نقصان با متصدی است. مغایرت ارزشی، اسکناس جعلی، کم یا زیاد بودن برگ‌های بسته‌ها یا اسکناس نیمه شده و بدون گوشه اینجا تشخیص داده شده و برای برگشت دادن به بانک تحویل‌دهنده به بخش انتظار می‌رود. مسوول سالن شمارش، جعبه‌ای را نشانم می‌دهد که هر کدام از این نواقص جداگانه در آن چیده شده و قرار است به بانک اصلی باز گردد. آیا نخ‌بندهایی که دارای نقصان است تا بازگشت محموله جدید از آن استان معلق نگه داشته می‌شود؟ مسوول سالن در پاسخ به سوالم می‌گوید یکی از کارهای نمایندگان بانک‌ها که کامیون را تا تهران همراهی کرده‌اند این است که این نواقص را جبران کنند. آنها همراه خود تنخواهی دارند که اگر مغایرت و کمبودی در بسته‌ها بود از آن طریق جبران کنند. بنابراین هیچ یک از محموله‌ها معلق نخواهد ماند. نهایتا پس از شمارش دوباره پول‌ها بسته‌بندی شده و این‌بار مهر متصدی سازمان تولید روی آن نقش می‌بندد.

بدون گوشه‌ها ارزشیابی می‌شوند
در جعبه مرجوعی‌ها، اسکناس‌های نیمه‌شده، سوخته و بدون گوشه هم به چشم می‌خورد. می‌پرسم اگر بناست این اسکناس‌ها امحا شود چرا بدون گوشه‌ها را برگشت می‌زنید؟ می‌گوید وقتی اسکناس ناقص شد دیگر ارزش اولیه را ندارد. مثلا یک اسکناس نصفه ١٠٠٠ تومانی دیگر ١٠٠٠ تومان ارزش ندارد. این اسکناس‌های ناقص به کمیته ارزش‌گذاری می‌رود تا آنها طبق جداولی میزان ارزش آن را تعیین کنند. بنابراین نمی‌توان یک اسکناس نو ١٠٠٠ تومانی را در ازای اسکناسی که ارزش ١٠٠٠ تومان ندارد چاپ و مجدد به چرخه پول وارد کرد. در سالن شمارش دو نفر از قدیمی‌‌ترها در بخشی مجزا نشسته و پول‌ها را دستی می‌شمارند. از نوع شمارش اسکناس‌ها مشخص است سال‌های زیادی را صرف کسب این تبحر کرده‌اند. گمانم این بود که این دو نفر کار با دستگاه‌های پول شمار را نمی‌دانند و ترجیح‌شان استفاده از همان روش‌های سنتی است اما مسوول سالن می‌گوید بخشی از پول‌ها که به علت فرسودگی بسیار بالا با دستگاه قابل شمارش نیست به صورت دستی در این قسمت شمارش و ارزیابی می‌شود. در آخر همه این پول‌ها بعد از گذر از این ارزیابی‌ها مهر ابطال می‌خورد و مجددا به خزانه می‌رود تا مراحل نابودی آغاز شود.
در اتاقی دیگر البته نه به بزرگی خزانه و سالن شمارش، مرحله اولیه ابطال انجام می‌شود. دستگاه بزرگی در اتاق تعبیه شده که پول‌ها از یک سمت وارد آن می‌شوند و از سوی دیگر پانچ شده روی ریل خروج قرار می‌گیرند. در اینجا چهار یا پنج نفر بیشتر کار نمی‌کنند. نخ بند بسته‌های پولی که از خزانه آورده می‌شود باز می‌شود اما رول کاغذی بسته‌ها هنوز سرجا باقی مانده است. بسته‌های رول شده ١٠٠٠ تایی روی ورودی دستگاه قرار می‌گیرد. ریل دستگاه بسته‌ها را حرکت داده و به قسمت مرکزی می‌رساند. در این قسمت چهار میله، بر چهار طرف اسکناس فرود می‌آید تا بسته را پانچ کرده و عملا از دور مصرف خارج کند.

امضای ناظران بر حکم نابودی
کارمان در ساختمان اول تمام می‌شود. از این مرحله باید وارد کارخانه امحا شویم تا اختتامیه را اینجا به نظاره بنشینیم. فاصله ساختمان‌ها از هم دور نیست. در محوطه سازمان تولید اسکناس و مسکوک که از چند ١٠ ساختمان تشکیل شده، بخش بارانداز یعنی محل تحویل تا بخش امحا و خروجی فاصله چندقدمی دارد. طبقه دوم کارخانه امحا از دو سالن اصلی تشکیل شده است. سالن نخست جایی است که اعضای هیات نظارت بر امحا گرد هم می‌آیند. این هیات از دو نماینده مجلس، رییس دیوان محاسبات کشور، خزانه‌دار کل کشور، نماینده دادستان کل، رییس هیات نظارت و دبیرکل یا یکی از معاونان بانک مرکزی تشکیل می‌شود. اعضای هیات نظارت پیش از آنکه آمار اسکناس‌های معدومی را تایید کنند به سالن دوم یعنی محل تجمع اسکناس‌های پانچ شده می‌روند و از محموله‌ها نمونه‌برداری می‌کنند. آنها از هر بسته که بخواهند می‌توانند نمونه‌هایی را انتخاب و آن را شمارش کنند. حتی بنا بر صلاحدید می‌توانند دستور شمارش کل محموله را صادر کنند. پس از انجام این نمونه‌گیری است که اعضای هیات نظارت حکم مرگ را برای اسکناس‌های در انتظار صادر می‌کنند.

قدم آخر، مرگ در لابه‌لای چرخ‌دنده‌ها
حکم در سالن دوم اجرا می‌شود. دستگاه زرد رنگ بزرگی با دو ورودی مجزا نصب شده است. بخشی از دیواره دستگاه شیشه‌ای است و وقتی اسکناس‌ها به داخل آن ریخته می‌شود قابل رویت است. اسکناس‌ها روی ریلی قرار می‌گیرند که به آهستگی برای فرو افتادن روی چرخ‌دهنده‌های خردکننده پیش می‌روند. دریچه‌ای را باز می‌کنم که از بالا می‌توانم آنچه بر سر پول‌های کاغذی می‌آید را ببینم. لابه‌لای چرخ‌دنده‌های فلزی، کاغذهای رنگی تیره و پیر به تدریج خرد می‌شوند. این گام آخر از زندگی تمام آن‌چیزی است که اسباب خرید مایحتاج من و شما را در هفت سال گذشته مهیا کرده بود. مخزن دستگاه بزرگ امحا تا طبقه پایین کشیده شده است و من می‌توانم از پنجره اتاق خروجی دستگاه را در طبقه پایین ببینم. جایی که مکعب‌های کاغذی پس از پرس شدن مانند آجرهای مربع شکل واحد از دستگاه بیرون می‌آید تا به دست شهرداری سپرده شود. از سال ١٣٨٩ تا آخر آبان ماه ٦ میلیارد و ٩١٨ میلیون و ٥٠ هزار برگ اسکناس مستعمل و فرسوده به ارزش ٣٨٦ هزار و ٣٥٨ میلیارد و ٥٩٠ میلیون و ٤٠٠ هزار ریال دریافت شده است. از سال ١٣٨٩ تا آخر آبان ماه سه میلیارد و ٥١٠ میلیون و ٧٧ هزار و ٨١٠ برگ معادل ٢٤٨ هزار و ٨١٨ میلیارد و ١٠٧ میلیون و ٢٠٠ هزار ریال اسکناس امحا شده است. از سال ١٣٨٩ تا آخر آبان ماه یک میلیارد و ٨٩٠ میلیون و ٥٠٩ هزار و ٩٧٠ برگ معادل ٩٧ هزار و ٤٨١ میلیارد و ٢٠٥ میلیون ریال اسکناس مستعمل، پاکسازی و به چرخه پولی کشور بازگشته است.