اگر سامانه نبود مصرف بنزین سه برابر می‌شد

به گزارش پایگاه خبری پدال نیوز ، تا چند هفته دیگر، طرح یک‌فوریتی «اصلاح ماده یک قانون توسعه حمل‌ونقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت» یا همان طرح حفظ کارت سوخت در صحن علنی مجلس موردبررسی قرار می‌گیرد و نمایندگان تصمیم نهایی در این زمینه را اتخاذ می‌کنند؛ طرحی که اواسط آذرماه در گروه انرژی مجلس با اکثریت آرا به تصویب رسیده است. با توجه به اهمیت این موضوع، به سراغ دکتر سید محسن روحانی، مدیر سابق سامانه هوشمند سوخت شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران رفتیم و در اتاق گفت‌وگوی باشگاه خبری توانا با وی به بحث و تبادل‌نظر نشستیم. روحانی از 30 فروردین‌ماه 89 تا 10 آبان ماه امسال در این پست مشغول به خدمت بوده و اخیراً بازنشسته شده است.

این مدیر باسابقه و بازنشسته شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، متولد بهمن‌ماه 1334 در مشهد است و دارای مدرک کارشناسی کامپیوتر از دانشگاه شهید بهشتی و دکتری این رشته از استرالیا است. سابقه فعالیت روحانی در صنعت نفت ایران به سال 1364 برمی‌گردد و از آن زمان تاکنون در حوزه برنامه‌سازی و ساخت سیستم‌های اطلاعاتی مشغول به کار بوده است. در حال حاضر، ایشان به‌عنوان عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی در حال فعالیت است.

در این مصاحبه، مدیر سابق سامانه هوشمند سوخت درباره موضوعاتی مانند شرایط قبل از راه‌اندازی این سامانه، دلایل شکل‌گیری، شیوه استقرار و چگونگی استمرار و دستاوردهای آن بخصوص در کنترل مصرف و کاهش واردات بنزین و همچنین در آستانه حذف قرار گرفتن سامانه هوشمند سوخت پس از روی کار آمدن دولت یازدهم توضیحات مفصلی ارائه داده است. این کارشناس باسابقه حوزه نفت و انرژی می‌گوید سامانه هوشمند سوخت با آمادگی 98 درصدی اجرایی شد و سرمایه اولیه راه‌اندازی این سامانه، تنها ظرف 15 روز بازگشت.

روحانی معتقد است اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها مدیون سامانه هوشمند سوخت است و می‌گوید: «تنها یک‌بار در تاریخ جهان این اتفاق افتاده است که دولتی قیمت نفت گاز (گازوئیل) را 9 برابر کرده ولی صدایی از جایی بلند نشده است و آن‌هم در سال 89 در جمهوری اسلامی ایران بود؛ چون دولت به ابزار مدیریتی و حاکمیتی، یعنی سامانه هوشمند سوخت مجهز شده بود».

این مدیر باسابقه و بازنشسته شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران معتقد است نرخ تمام‌شده هر لیتر بنزین برای دولت، 2700 تومان است و امکان کنترل مصرف آن با شرایط فعلی (عرضه تک‌نرخی باقیمت 1000 تومان) وجود ندارد. روحانی در این گفت‌وگو، اطلاعات زیادی درباره قیمت، مصرف و واردات بنزین از سال 55 تا 94 و تأثیر سامانه هوشمند سوخت در این بخش در قالب چند نمودار ارائه داده است. بخش اول متن کامل گفتگوی باشگاه خبری توانا با مدیر سابق سامانه هوشمند سوخت را بخوانید. گفتنی است این دومین مصاحبه تفصیلی روحانی درباره سامانه هوشمند سوخت است و ایشان تیرماه 1392 هم مصاحبه مفصلی در این زمینه با سایت روابط عمومی وزارت نفت انجام داده بود.

فارس: وضعیت قیمت بنزین در کشور در چند دهه اخیر چگونه بوده است؟ چرا اصلاح قیمت بنزین یکی از دغدغه‌های اصلی دولت‌های بعد از جنگ تحمیلی بوده است؟

روحانی: نزدیک به صدسال است که فرآورده‌های نفتی در کشور مصرف می‌شود و تقریباً همیشه مصرف این فرآورده‌ها «یارانه‌ای» بوده است. البته تفاوت قیمت بازار داخلی باقیمت بین‌المللی یا همان میزان یارانه پرداختی دولت در مقاطع مختلف زمانی متفاوت بوده و دولت‌ها تصمیمات مختلفی در این زمینه گرفته‌اند. ابتدا در سال 1355، رژیم سلطنتی پهلوی به این نتیجه رسید که عرضه بنزین با آن یارانه‌ای که پرداخت می‌شود، قابل‌تحمل نیست و باید به سمت حذف یارانه بنزین و گران شدن قیمت فروش آن حرکت کرد و 1.5 ریال قیمت بنزین و 2 ریال قیمت بنزین سوپر را گران کردند. هدفشان تداوم این روند افزایش قیمت سالیانه بود تا با توجه به قیمت دلار حدود 80 ریال، به قیمت بنزین لیتری 25 تا 30 ریال برسند.

با پیروزی انقلاب اسلامی، روند افزایش قیمت بنزین متوقف شد اما با ورود به جنگ تحمیلی، قیمت بنزین از لیتری 10 ریال به لیتری 30 ریال افزایش یافت و این جهش قیمتی در آن زمان طبیعی بود. زیرا دشمن پالایشگاه‌ها را هدف موشک‌های خود قرار می‌داد و به‌تبع آن تولید کاهش پیداکرده و صادرات نفت و واردات فرآورده‌ها نیز با مشکل جدی روبه‌رو بود.

پس از سپری شدن جنگ و آغاز دوران سازندگی و بازسازی کشور، سروسامان گرفتن یارانه‌ها در دستور کار مسئولان وقت قرار گرفت زیرا یکی از شرایط ورود به سازمان تجارت جهانی (WTO) به سمت صفر میل دادن یارانه‌های غیرمستقیم بود و مسئولان کشور نیز تصمیم به عضویت در این سازمان بین‌المللی را گرفته بودند.

 لازم است اینجا به این موضوع اشاره‌کنم که یارانه‌ها به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم پرداخت می‌شود. یارانه مستقیم یعنی اینکه دولت به طبقات پایین جامعه به‌صورت مستقیم کمک کند و یارانه غیرمستقیم یعنی دولت با یارانه‌ای که به بخش تولید می‌پردازد، قیمت کالاها را پایین نگه دارد. البته در دنیابین اقتصاددان‌ها درباره اینکه کدام‌یک از این دو روش توزیع یارانه ترجیح دارد، اختلاف‌نظر وجود دارد و این قضیه معمولاً به‌صورت صفر و صدی نیست و دولت‌ها با اتخاذ سیاستی مختلط، شرایط را کنترل می‌کنند.

*معمولاً کسانی پرمصرف هستند که پولدارتر هستند

البته از دیدگاه من، با پرداخت یارانه غیرمستقیم، عملاً قیمت کالاها پایین نگه‌داشته می‌شود و یارانه بیشتر به پرمصرف‌ها داده می‌شود و معمولاً چه کسانی پرمصرف هستند؛ کسانی که پولدارتر هستند. درنتیجه، یارانه غیرمستقیم عملاً ظلم به مستضعفان است. اما در یارانه مستقیم این روند متفاوت می‌شود و هرکس به میزان مصرفش باید بهای آن کالا را بدهد. البته در این حالت، دولت به‌جای پرداخت نقدی به مردم ضعیف‌تر، باید به سمت ایجاد زیرساخت‌هایی ازجمله جاده، توسعه آموزش، کشاورزی، صنعت و.... حرکت کند.

درهرصورت، تا به امروز و در آغاز سال 2017، پرونده ایران برای ورود به WTO که تا مدت‌ها با مخالفت آمریکا مواجهه بوده است و همچنان نتوانستیم به‌صورت جدی ورود کنیم ولی در این دوران طولانی 22 ساله از زمان درخواست عضویت برای WTO تا امروز، دولت‌های مختلف با سلایق متفاوت، تلاش کردند تا روند پرداخت یارانه‌ها تقریباً سروسامان بگیرد.

فارس: ایده استفاده از کارت سوخت از کجا و به چه دلیلی شکل گرفت؟

روحانی: شروع سامانه هوشمند سوخت به سال‌های 78-79 با راه‌اندازی پروژه‌ای که در سیستان و بلوچستان با توجه به هم‌مرز بودن این استان با کشورهای افغانستان و پاکستان و اختلاف قیمت سوخت داخلی با این دو کشور که منجر به قاچاق با حجم بالا بنزین شده بود، برمی‌گردد. با توجه به شرایط آن زمان، شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران تصمیم به راه‌اندازی سازوکاری برای شناسایی خودروهای بومی کرد و به آنان کارت‌های ویژه‌ای برای مصرف سوخت اختصاص داد. این قضیه تجربهٔ خوبی بود که نشان داد می‌توان با استفاده از کارت، مصرف سوخت را کنترل کرد.

*افزایش واردات بنزین در دوران اصلاحات به بهانه غیراقتصادی بودن پالایشگاه

در سال 76 پالایشگاه سازی در سطح بین‌الملل توجیه اقتصادی نداشت یعنی در آن زمان با توجه به کاهش قیمت جهانی نفت خام، به‌تبع آن فرآورده‌های نفتی ارزان شد و منطق اقتصادی احداث پالایشگاهی با سرمایه‌گذاری حدود 3 میلیارد دلار که نفت خام را به بنزین تبدیل کند، وجود نداشت.

بر پایه همین تحلیل که پالایشگاه سازی توجیه اقتصادی ندارد، مسئولان آن زمان وزارت نفت بیان کردند که ما نفت خام صادر می‌کنیم و در صورت نیاز بنزین وارد می‌کنیم؛ کاری که در طول دوره جنگ تحمیلی به‌صورت سوآپ انجام می‌گرفت یعنی با طرف مقابل به‌گونه‌ای قرارداد بسته می‌شد که به ازای صادرات نفت خام، معادل دلاری آن، بنزین وارد می‌کردیم و پولی هم پرداخت نمی‌کردیم.

با توجه به همین موضوع، در یک دوره هشت‌ساله، واردات بنزین از روزی 8 میلیون لیتر به‌روزی 28 میلیون لیتر رسید. البته اینجا باید به نکته‌ای اشاره‌کنم که شاید احداث پالایشگاه توجیه اقتصادی نداشت و سود پالایشگاهی کم بود ولی نباید ما به احداث پالایشگاه بی‌توجهی می‌کردیم. زیرا ما کشوری انقلابی هستیم و انقلاب اسلامی را، در جهان کفر انجام دادیم و دشمنان زیادی هم داریم. به همین دلیل، دشمنان از هرگونه وابستگی ما به آن‌سوی مرزها، سوءاستفاده می‌کنند.

*سوءاستفاده آمریکا از وابستگی شدید کشور به بنزین وارداتی

در همین راستا کنگره آمریکا با توجه به وابستگی کشور به واردات بنزین، فرصت را مناسب دید تا با تحریم بنزین ضربه مهلکی به کشور وارد کند. بنابراین، خبر تحریم بنزین به داخل کشور مخابره شد و مسئولان نظام تصمیم گرفتند که به این تهدید واکنش دهند و در همین راستا، در قانون بودجه سال 83، مجلس ششم مصوب کرد که وزارت نفت مکلف است بنزین و نفت گاز را با استفاده از کارت هوشمند، سهمیه‌بندی کند.

البته سهمیه‌بندی به این معنا که قبل از تحریم، بدانیم چه مقدار بنزین داریم و آن را به‌صورت عادلانه و عاقلانه تقسیم کنیم. بنابراین، این قانون به دولت ابلاغ شد. چون‌که نیاز به طراحی سیستم جدیدی برای ارائه سوخت به‌صورت هوشمند در سطح ملی بود، با برگزاری مناقصه‌ای، شرکت داخلی برنده شد و مشاور خارجی گرفت و سامانه هوشمند سوخت متولد شد.

فارس: کارت سوخت چه زمانی و با چه میزان آمادگی اجرایی شد؟

روحانی: سال 84، دولت عوض شد و یک دولت جدید و جوان و تازه‌نفس شروع به کار کرد و تقریباً همه پیگیر بودند تا این سامانه هر چه سریع‌تر اجرایی شود. درنتیجه، فشار کاری برای راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت در سال 85 و اوایل سال 86 بود اما بار دیگر تحریم بنزینی ایران در خرداد 86 در کنگره آمریکا مطرح شد.

*راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت با 98 درصد آمادگی

 درنتیجه، تقریباً با آمادگی 98 درصدی و با توجه به تهدید غرب برای تحریم، تصمیمی سیاسی اتخاذ شد تا با سهمیه‌بندی بنزین با این موارد مقابله شود و درنتیجه، سامانه هوشمند کارت سوخت در 6 تیرماه 86 اجرایی شد. البته آمادگی 98 درصدی یعنی اینکه مثلاً در آن زمان حدود 2 میلیون مالک خودرو، عمدتاً به علت نقص در آدرس، هنوز کارت سوخت دریافت نکرده بودند. درهرصورت، بالاخره سامانه هوشمند سوخت با توجه به تجربه پروژه زاهدان، منتها با بازطراحی سامانه متناسب با مشکلات در سطح ملی و با همراهی مردم، راه‌اندازی شد و شروع به کارکرد و مشکلات عدیده آن‌چنانی در شروع اجرای آن سامانه نبود؛ البته سروصدایی ایجاد شد اما آن‌چنان مشکل‌ساز نبود.

فارس: لطفاً درباره شرایط اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین بر بستر کارت سوخت در سال 86 و همچنین هزینه اجرای این طرح و پیمانکاران آن بیشتر توضیح دهید. اجرای طرح چقدر هزینه داشت؟

روحانی: تنها تجربه ما در آن سال‌ها، استفاده مردم از کارت‌های مگنت بانکی برای برداشت از حساب‌های بانکی بود؛ ولی تمام مردم از آن کارت‌ها استفاده نمی‌کردند. یکی از دستاوردهای سامانه هوشمند سوخت، خدمتی بود که به فرهنگ انفورماتیک کشور کرد به صورتی که هر شخصی که یک دستگاه موتورسیکلت و یا خودرو داشت، برای سوخت‌گیری باید یک کارت هوشمند سوخت در اختیار می‌داشت و درنتیجه، با دستگاه کارت‌خوان آشنا می‌شد. همچنین بعد از مدتی کارت‌های سوخت رمزدار شدند تا در صورت گم‌شدن یا سرقت قابلیت از دسترس خارج شدن را داشته باشند.

در سال 86، حدود 2500 جایگاه در سطح کشور به نازل هوشمند سوخت تجهیز شدند و اختیار تلمبه در دست کارت‌خوان بود یعنی تا زمانی که کارت وارد کارت‌خوان نمی‌شد تلمبهٔ سوخت قابل‌استفاده نبود.

*بازگشت سرمایه اولیه سامانه هوشمند سوخت ظرف 15 روز

هزینه اولیه راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت در مناقصه اولیه حدود 45 میلیارد تومان بود که بعد از شناسایی سیستمی بهتر، متممی وارد قرارداد شد که کمتر از 80 میلیارد شد و با احتساب 25 درصد اضافه می‌شود حدود 99 میلیارد تومان که عملاً 119 میلیارد تومان هزینه شد. 119 میلیارد تومان هزینه سامانه با اختلاف ایجادشده در مصرف بنزین در قبل و بعد از راه‌اندازی این سامانه و حذف یارانه‌ای که دولت صرفاً به این اختلاف می‌داد، در مدت 15 روز بازگشت.

پیمانکار اصلی سامانه هوشمند سوخت، شرکت ارتباطات راه دور ایران بود. اما با مشکلاتی که در ادامه با خصوصی‌سازی شدن این شرکت و دوباره دولتی شدن آن پیش آمد، اختلافی بین شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران و شرکت مذکور ایجاد شد. البته همان شرکت نیز یک شرکت چینی را مشاور گرفته بود که در حال حاضر با تغییر و تحولی که انجام شد، سامانه هوشمند هم‌اکنون به‌صورت کامل در دست شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران و چند شرکت پیمانکار داخلی است.

* اگر سامانه هوشمند سوخت و CNG نبود، امسال مصرف بنزین به روزانه 180 میلیون لیتر می‌رسید

فارس: اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین بر بستر کارت سوخت چه تأثیری روی مصرف بنزین گذاشت؟

روحانی: بگذارید این بخش را با استفاده از این نمودار توضیح دهم. این ده سال از سال 76 تا 85 یعنی قبل از راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت که مصرف واقعی بنزین و تقاضای بنزین را نشان می‌دهد و با خط قرمز مشخص‌شده است. خط سبزرنگ تقاضای بنزین است و فاصله خط سبز تا خط قرمز با سیان جی پرشده است. خط قرمزرنگ مقدار واقعی مصرف بنزین است و خط آبی‌رنگ هم میزان پیش‌بینی مصرف بنزین؛ یعنی اگر سامانه هوشمند سوخت و CNG نبود، این تقاضای بنزین با توجه به ده‌ساله مصرف بنزین از سال 76 تا 85 به حدود 180 میلیون لیتر در روز مصرف در سال 95 می‌رسید. البته این منحنی تا سال 93 آمده ولی همین‌جوری تا سال‌های 94 و 95 بالا می‌رفت.

سامانه هوشمند سوخت تقاضا را به این خط سبزرنگ رسانده است. فاصله سبز تا قرمز جایی که سی‌ان‌جی پرکرده است یعنی حدود 20 میلیون لیتر در روز؛ یعنی از حدود سال 83 که توسعه سی‌ان‌جی شروع‌شده است در 93 توانسته تا حدود 20 میلیون لیتر در روز را سیان جی پر کند. یعنی اگر سامانه و سیان جی نبود، سال 93 مصرف بنزین به حدود 160 میلیون لیتر در روز و سال 95 به حدود 180 میلیون لیتر در روز می‌رسید.

لازم است به این نکته هم اشاره‌کنم که کشور قبل از راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت در شرایطی قرارگرفته بود که صرف‌نظر از اینکه پول‌داریم یا نه و آمریکا قصد تحریم ما در بنزین را دارد یا نه، باید مقداری بنزین تهیه و توزیع می‌کردیم و به مصرف‌کننده نهایی می‌رساندیم که زیرساخت‌های کشور دیگر ظرفیت مازاد نداشت. درواقع، اگر سامانه هوشمند سوخت راه‌اندازی نمی‌شد، امسال تقاضای بنزین به 180 میلیون لیتر در روز می‌رسید و این در حالی است که فارغ از موضوع تأمین بنزین و تحریم آن، زیرساخت لازم برای تهیه و توزیع این مقدار بنزین در کشور وجود ندارد.

زیرا در این حالت، با توجه به تولید روزانه 60 میلیون لیتر بنزین و مصرف 20 میلیون مترمکعب CNG، نیازمند به واردات روزانه 100 میلیون لیتر بنزین بودیم، ولی اِسکله لازم برای انجام این کار وجود ندارد و عملاً چنین کاری مقدور نیست. بنابراین اگر سامانه هوشمند سوخت راه‌اندازی نمی‌شد و روند شتابان تقاضای بنزین کنترل نمی‌گردید، کشور درزمینهٔ تأمین سوخت به بن‌بست می‌رسید حتی اگر تحریم آمریکا هم مطرح نبود.

مصرف بنزین موتور از سال‌های 55 تا 85 را در این نمودار ملاحظه می‌فرمایید که سال 57 انقلاب اسلامی شد و سال 59 هم وارد جنگ تحمیلی شدیم و مقداری کاهش مصرف بنزین داشتیم. از سال‌های 60 و 61 تا پایان جنگ تحمیلی را با کوپن‌های کاغذی طی می‌کردیم و سال 68 که دوران سازندگی شروع می‌شود تا سال 85 رشد مصرف کاملاً آشکار است.

این نمودار مربوط به واردات بنزین از سال 68 تا سال 85 یعنی قبل از راه‌اندازی سامانه سوخت است. در مقاطعی افزایش قیمت‌هایی داشتیم یا اینکه پالایشگاه جدیدی احداث‌شده و یا در مقاطعی واردات کاهش‌یافته است اما از سال 76 که دولت وقت با توجه به عدم صرفه اقتصادیِ پالایشگاه سازی، تصمیم به نساختن پالایشگاه می‌گیرد، واردات بنزین تا سال 85 به‌شدت افزایش‌یافته است.

فارس: مجلس به دنبال راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت بود یا دولت؟

روحانی: در سال آخر مجلس ششم یکی از مصوبات این بود که قیمت بنزین از 80 تومان به 400 تومان افزایش پیدا کند. اما با تغییر مجلس، این مصوبه روی کاغذ باقی ماند و ابلاغ و اجرایی نشد. سیاست‌های اقتصادی مجلس هفتم که رسماً هم بیان شد این بود که دولت در ابتدای هرسال اجناس دولتی را حدود 20 درصد گران می‌کند که باعث کاهش قدرت خرید ریال می‌شود و بنابراین سیاست‌های قیمتی پاسخگو نیست و باید به سمت سیاست‌های غیر قیمتی حرکت کنیم. مجلس هفتم نیز به دنبال سیاست‌های غیر قیمتی بود تا بتواند بازار را به تعادل برساند. سامانه هوشمند سوخت به‌عنوان ابزاری از جنس کوپن الکترونیکی است تا بتواند درزمینهٔ اجرای سیاست‌های غیر قیمتی، عرضه و تقاضا را به تعادل برساند.

*مبارزه با قاچاق از مستندات اصلی راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت

از طرف دیگر، تقریباً در تمامی اسناد اولیه سامانه هوشمند سوخت، مبارزه با قاچاق جزء سه بند اول دلایل ایجاد این سامانه هوشمند بود و بنابراین رسماً اعلام شد که برای جلوگیری از قاچاق باید سهمیه‌بندی بنزین در بستر این سامانه داشته باشیم. در این صورت، از زمانی که حامل‌های انرژی از انبارها خارج می‌شد و به سمت جایگاه‌های سوخت حرکت می‌کرد، مطمئن بودیم که خودروها آن‌ را مصرف خواهند کرد و از انبار به مکان دیگری منحرف نمی‌شود.

در آن زمان، هم دولت نهم و هم مجلس هفتم به دنبال سیاست‌های غیر قیمتی در عرضه و تقاضای بنزین بودند تا بتوانند بازار را به تعادل برسانند که در ابتدای کار سامانه در تیرماه 86 تنها خواسته این بود که در وهله اول امکان کنترل شرایط باشد و به همین دلیل، سهمیه سوخت بیشتری در نظر گرفته شد. اولین دستاورد اجرای طرح این بود که دولت توانست تقاضای خرد را مدیریت کند و توانایی کنترل مصرف توسط عمده مصرف‌کنندگان را با اتخاذ سیاست‌های ویژه پیدا کرد.

فارس: نقش سامانه هوشمند سوخت در اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها چه بود؟

روحانی: حساس‌ترین بخش مصرف انرژی، مصرف در بخش حمل‌ونقل به‌ویژه در حوزه حمل‌ونقل عمومی است زیرا این موضوع در سطح بین‌المللی مطرح است که با یک اعتصاب عمومی در این بخش، امکان تغییر دولت وجود دارد. تجربه ناموفقی هم در دولت‌های گذشته وجود داشت که با افزایش اندک قیمت نفت گاز، دولت وقت نتوانسته بود که پاسخگوی انتقادات باشد؛ چون ابزار مدیریتی و نظارتی نداشت و صرفاً بحث گران شدن آن بود.

*اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها مدیون سامانه هوشمند سوخت است

 به علت وجود سامانه هوشمند سوخت، مرحله اول قانون هدفمندی یارانه‌ها در 28 آذرماه 89 اجرا شد و در یک‌شب بنزین سهمیه‌ای از 100 به 400 تومان و بنزین آزاد از 400 به 700 تومان افزایش پیدا کرد. همچنین قیمت نفت گاز (گازوئیل) از 165 ریال به 1500 ریال سهمیه‌ای و 3500 ریال آزاد رسید. تنها یک‌بار در تاریخ جهان این اتفاق افتاده است که دولتی قیمت نفت گاز را 9 برابر کرده ولی صدایی از جایی بلند نشده است و آن‌هم در سال 89 در جمهوری اسلامی ایران بود؛ چون دولت به ابزار مدیریتی و حاکمیتی، یعنی سامانه هوشمند سوخت مجهز شده بود.

حتی منتقدین دولت نهم و دهم بر روی آنتن صداوسیما اعلام کردند که قانون هدفمندی یارانه‌ها قانون خوبی است و منافع ملی در اجرای آن است و در عین اینکه به دولت انتقاد داریم اما به دولت در اجرای این قانون کمک خواهیم کرد. درنتیجه، همه مسئولان نظام یک‌صدا شدند تا قانون هدفمندی یارانه‌ها به نحو احسن اجرا شود. روز اول اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها، نرخ منطقه‌ای بنزین 1000 تومان بود که ما باقیمت 700 تومان در جایگاه‌های سوخت به مردم عرضه می‌کردیم. یعنی به 70 درصد نرخ فوب خلیج‌فارس بنزین رسیده بودیم.

فارس: در حال حاضر نرخ بین‌المللی بنزین چقدر است که ما 1000 تومان عرضه می‌کنیم؟

روحانی: اگر بر اساس دلار حساب کنیم هم‌اکنون نرخ بنزین خیلی ارزان‌تر از سال 89 است که 700 تومان به فروش می‌رسید، اما با توجه به جهش 3 الی 4 برابری قیمت دلار نسبت به ریال، شرایط متفاوت است. درواقع، الآن درصورتی‌که تعداد خودرو افزایش پیداکرده است، قیمت بنزین ارزان‌تر فروخته می‌شود و شاید هم به اسم نرخ آزاد آدرس غلط به مردم می‌دهیم چون نرخ آزاد یعنی نرخ تمام‌شده برای دولت. به‌صورت دقیق‌تر، بر اساس مصوبه مجلس قبلی در بودجه 95 نرخ تمام‌شده یعنی قیمت فوب خلیج‌فارس به‌اضافه هزینه حمل‌ونقل، تبخیر، کارمزد جایگاه داران و مالیات‌های مترتب بر آن.

* نرخ تمام‌شده هر لیتر بنزین برای دولت بیش از 2700 تومان است

فارس: الآن قیمت تمام‌شده بنزین برای دولت چقدر است؟

روحانی: با توجه به قیمت جهانی فعلی نفت خام یعنی 51 یا 52 دلار، نرخ واقعی و تمام‌شده بنزین برای دولت بیش از 2700 تومان است. درواقع، با نرخ آزاد 1000 تومانیِ بنزین مردم را به‌اشتباه می‌اندازیم که به اسم نرخ آزاد هر کس مجاز است هراندازه که می‌خواهد مصرف کند. اگر می‌خواهیم مردم گمراه نشوند، آن‌ها باید بدانند که روی قیمت فعلی بنزین، دولت نزدیک به 1500 تومان یارانه می‌دهد.

فارس: بنا بر گفته وزیر نفت، اعضای اوپک به تفاهم جمعی رسیده‌اند که افق آینده قیمت جهانی نفت خام بین 60 تا 65 دلار ثابت بماند. حالا با این قیمت نفت خام، نرخ تمام‌شده بنزین چه قیمتی است و راه‌حل کنترل مصرف چیست؟

روحانی: سه‌راه بیشتر نداریم. اولین راه، راهکار صرفاً قیمتی؛ یعنی مردم باید نان را به نرخ روز بخورند و اگر بنزین 3 هزار تومان برای دولت تمام شد، مردم نیز باید 3 هزار تومان بپردازند. راه دوم، راهکار غیر قیمتی؛ یعنی بنزین را 1000 تومان عرضه کنیم ولی در سهمیه‌بندی آن سخت‌گیر باشیم. راه سوم، راهکار تلفیقی است که سامانه هوشمند سوخت در اختیار مسئولان و سیاست‌گذاران قرار می‌دهد؛ اینکه به‌صورت کنترل‌شده، میزان مشخصی بنزین یارانه‌ای در اختیار مردم قرار دهید و مازاد بر آن را پرمصرف‌ها، هزینه واقعی مصرفشان یعنی قیمت تمام‌شده بنزین را بپردازند.

فارس: سامانه هوشمند سوخت در اصلاح قیمت بنزین چه تأثیری داشت و این موضوع در کنترل مصرف این فرآورده نفتی چه نقشی داشت؟

روحانی: در سال 87 یعنی یک سال پس از راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت، تصمیم گرفته شد که بنزین با دو نرخ عرضه شود. 100 لیتر سهمیه بنزین برای عموم با نرخ 100 تومان بود و مازاد آن را هر فردی باید 400 تومان می‌پرداخت. تا قبل از خرداد 94 هم شرایط دونرخی باقی بود و 60 لیتر به سواری شخصی با 700 تومان، و مازاد مصرف با نرخ دوم یعنی 1000 تومان عرضه می‌شد.

* در طول دوره 9 سال سامانه هوشمند سوخت، تقاضای بنزین فقط 5.5 درصد افزایش یافت

البته سامانه هوشمند سوخت برای افزایش قیمت بنزین طراحی نشده بود اما به خاطر شرایط عرضه چند نرخی که سامانه شامل سه نرخ اول، دوم و نیز نرخ مؤثر شد، بیشترین گرانی در دوران این سامانه اتفاق افتاد و عملاً از سال 86 تا 94 یعنی در طول 9 سال، قیمت بنزین 1150 درصد گران شد و از 80 تومان به 1000 تومان رسید.

این نمودار تغییرات نرخ و مصرف بنزین قبل و پس از سامانه هوشمند سوخت را نشان می‌دهد. هرکدام از این ستون‌ها یک دوره نه‌ساله است. دوره نه‌ساله سامانه هوشمند سوخت از سال 86 تا سال 94 است.

از آخرین نه سال قبل از راه‌اندازی سامانه هوشمند سوخت، سال‌به‌سال تا سال 56 به عقب برگشتیم. در طول دوره زمانی نه سال، میله آبی یعنی اینکه در جمع نه سال چه مقدار نرخ بنزین گران شده است و میله قرمز یعنی چه مقدار تقاضای بنزین افزایش‌یافته است. ملاحظه کنید هر وقت که بنزین گران نشده، تقاضای آن افزایش پیداکرده است اما در مقاطعی که بنزین افزایش قیمت پیداکرده، تقاضای آن کاهش پیداکرده است. در طول 15 سال (سال 59 تا 73) قیمت هر لیتر بنزین از 30 ریال به 50 ریال رسیده و سال‌ها بر روی همین قیمت ثابت باقی‌مانده است.

در دوره 9 ساله سامانه هوشمند سوخت، قیمت بنزین 1150 درصد افزایش‌یافته و در این دوره زمانی تقاضای بنزین فقط 5.5 درصد افزایش پیداکرده است. البته لازم به توضیح است که این مصرف بنزین نیست بلکه تقاضای بنزین است و تقاضای بنزین یعنی مصرف بنزین به‌اضافه مصرف سیان جی. درواقع، در این دوره زمانی، رشد مصرف بنزین منفی بوده است و تقاضای آن تنها 5.5 درصد افزایش‌یافته است چون مصرف بنزین از روزانه 74 میلیون لیتر در سال 85، به 71 میلیون لیتر در سال 94 رسیده است

*بنزین دونرخی به مردم آدرس غلط نمی‌دهد

فارس: مخالفان سامانه هوشمند سوخت معتقدند که سیاست دونرخی فسادزا است، نظر شما درباره این موضوع چیست؟

روحانی: بنده از این دوستان می‌پرسم که چقدر فساد دارد؟ علاوه بر این، سیاست دونرخی به مردم آدرس غلط نمی‌دهد که قیمت واقعی بنزین به‌طور مثال 100 تومان است بلکه آدرس قیمت واقعی بنزین 400 تومانی را نشان می‌دهد. قانون هدفمندی یارانه‌ها هنوز روی میز دولت است و این قانون تأکید دارد که یارانه‌ها باید هدفمند شود. حَسن سیاست دونرخی این است که به مردم آدرس درست می‌دهد که قیمت واقعی حامل‌های انرژی چقدر است و باید درست و کنترل‌شده مصرف کنند. اشکال سیاست دونرخی آنجاست که عده اندکی با جابه‌جایی نرخ و یا موارد دیگر سوءاستفاده می‌کنند که با ارتقاء و بهبود سامانه هوشمند سوخت، امکان جلوگیری و پیشگیری از این وضعیت وجود دارد.

*طرح پیمایش به‌خوبی توانست جلوی انحراف نفت گاز از شبکه توزیع را بگیرد

همان کاری که در عرصه نفت گاز از مهرماه 94 انجام شد و با اجرایی شدن طرح پیمایش، خودروها به‌اندازه کارکرد، سوخت دریافت می‌کنند و مازاد مصرف را با نرخ دو برابر دریافت می‌نمایند. تأکید می‌کنم که آدرس غلط به مردم ندهیم که قیمت نفت گاز آزاد 600 تومان است زیرا چنین قیمتی برای قاچاقچیان این فرآورده نفتی، بسیار سودآور است.

در شرایط کنونی دو اتفاق در بخش سوخت کشور در حال وقوع است. ازیک‌طرف طرح پیمایش به‌طور مداوم باز تنظیم می‌شود و توسعه پیدا می‌کند. این طرح از بخش برون‌شهری که از مهرماه 94 کلید خورده، آمادگی انتقال به بخش درون‌شهری را هم دارد. در این بخش، شهرداری‌ها تحت نظارت وزارت کشور مسئولیت دارند که خودروهای درون‌شهری را شناسایی کرده و بارنامه برایشان صادر نمایند تا معادل کارکردشان سوخت دریافت کنند.

درواقع، در توزیع نفت گاز در بخش حمل‌ونقل، روزبه‌روز هوشمندانه‌تر، عادلانه‌تر و عاقلانه‌تر در حال پیشروی هستیم. در بخش غیر حمل‌ونقل سیاست دولت این است که گاز طبیعی را توسعه دهد تا در نقاط پرمصرف ازجمله کارگاه‌ها، کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها گاز طبیعی مصرف کنند. درنتیجه، در طول زمان هرچه پیش برویم نفت گاز کمتری از شبکه توزیع منحرف خواهد شد.

*با شیوه فعلی قیمت‌گذاری و عرضه بنزین، امکان کنترل مصرف آن وجود ندارد

اتفاق مهم دوم که در حال وقوع است در مورد بنزین است که در حال حاضر، نرخ به‌ظاهر آزاد آن 1000 تومان است. در چنین شرایطی و باوجود آزادسازی نرخ بنزین گفته می‌شود که دیگر کارت‌های سوخت بلااستفاده است و نیازی به کنترل مصرف بنزین نیست و سیاست قیمتی خودکنترل کننده مصرف خواهد بود. بنده معتقدم امکان کنترل مصرف با این شیوه قیمت‌گذاری و عرضه بنزین وجود ندارد و در ادامه این روند، قیمت بنزین تمام‌شده به 3000 تومان خواهد رسید.

پایان بخش نخست

ادامه دارد...

گفت‌وگو از سید بهزاد حسینی